ΝΕΔΟΥΣΑ ΑΛΑΓΟΝΙΑΣ -
ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ ΚΑΘ. ΔΕΥΤΕΡΑΣ
ΔΡΩΜΕΝΟ ΕΥΕΤΗΡΙΑΣ
Λίγες φορές συμβαίνει να πιστέψεις ότι
είσαι κάτι που πράγματι δεν είσαι. Όταν πρωτοήρθα σε επαφή με κάποιους
κάτοικους της Νέδουσας στις 6.3.1995, δεν πίστευα ποτέ ότι με την πάροδο του
χρόνου και με τις επισκέψεις μου στο χωριό τους , θα δενόμουν τόσο πολύ μαζί
τους και με το χώρο τους, ώστε να κοντεύω να πιστέψω ότι ζούσα σε αυτό το χωριό
παλαιότερα, κάποια στιγμή έφυγα, και τώρα που ξαναγύρισα, τo αγαπώ και
τους αγαπώ περισσότερο. Και όμως στ’ αλήθεια δεν είμαι Νεδουσαίος.
Κάθομαι και αναπολώ τα τέσσερα χρόνια που πέρασαν από την πρώτη γνωριμία
και διαπιστώνω με συγκίνηση ότι αυτοί οι άνθρωποι μου έδωσαν την ευκαιρία να
τους γνωρίσω από κοντά, χωρίς να δείξουν επιφυλακτικότητα για τις προθέσεις
μου. Μου χάρισαν απλόχερα τη φιλία τους χωρίς να με γνωρίζουν καλά-καλά. Μου
αποκάλυψαν τα αισθήματά τους, τις σκέψεις τους, τις γνώσεις τους και τα
τραγούδια τους με γενναιοδωρία.
Αισθάνομαι απέραντη αγάπη για όλους αυτούς που με θεωρούν πια «δικό
τους» άνθρωπο. Νιώθω να με τραβούν σαν μαγνήτες εκεί τα ταπεινά -πλούσια σπίτια
τους, τα θαλερά πλατάνια τους και οι καρυδιές τους, τα καλλικέλαδα ποτάμια τους και οι περήφανες
βουνοκορφές γύρω τους. Ανίκανος να
αντισταθώ στη γοητεία της απλότητας της συμπεριφοράς εμψύχων και αψύχων,
πιστεύω ότι η γνωριμία μου μαζί τους ήταν συγκλονιστικό γεγονός.
Γι αυτά που έγιναν και γι αυτά που θα γίνουν κρατώ ημερολόγιο, για να
θυμίζει σε μένα και στους απογόνους μου τη συγκίνηση που νιώθω όταν αναφέρομαι
στο ΔΡΩΜΕΝΟ και στους ΚΑΤΟΙΚΟΥΣ της ΝΕΔΟΥΣΑΣ ΑΛΑΓΟΝΙΑΣ.
Επειδή προβλέπω ότι η
κινηματογράφηση του Δρώμενου που έγινε από την ΕΤ1 στις 2.3.98, και η προβολή
του το 1999, θα σταθεί αφορμή για ετήσια κοσμοσυρροή θεατών, από τους οποίους
άλλοι θα γνωρίζουν ότι επισκέπτονται ένα χωριό το οποίο διέσωσε μιαν από τις
πιο αρχαικές , ίσως, μορφές ενός ΔΡΩΜΕΝΟΥ ΕΥΕΤΗΡΙΑΣ, αλλά και άλλοι, οι
αμύητοι, ίσως να παραξενευτούν για αυτά που θα δουν και θα ακούσουν, σκέφτηκα
ότι μία δημοσίευση ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΉ του Δρωμένου, αλλά και ΕΠΕΞΗΓΗΜΑΤΙΚΗ των πράξεων και των στοιχείων που το
συνθέτουν, θα βοηθούσε στην προετοιμασία όσων αποφασίσουν να το δουν από κοντά,
αλλά και να γνωρίζουν γιατί πρέπει να το
αντιμετωπίσουν με τον ανάλογο σεβασμό.
Η πλούσια βιβλιογραφία, την οποία παραθέτω στο τέλος της εργασίας, με
βοήθησε πάρα πολύ και χρησιμοποιώ
κάποιες παραγράφους. Οφείλω να ομολογήσω ότι χωρίς τη βοήθεια του
σεβαστού καθηγητή κ. Μιχάλη Μερακλή θα
αγνοούσα την ύπαρξή της. Γι αυτό και πάλι δημόσια τον ευχαριστώ γιατί με
οδήγησε στο θαυμαστό κόσμο της
Λαογραφίας και ειδικότερα σε
αυτόν των ΛΑΙΚΩΝ ΔΡΩΜΕΝΩΝ.
ΑΠΟΚΡΙΑ - ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ
Οι Αποκριές, όπως παντού, είναι και στην Ελλάδα περίοδος ευθυμίας και
διασκεδάσεων. Η λέξη Αποκριά ερμηνεύεται, ως αποχή από το κρέας ( από-με
αρνητική σημασία-+ κρέας) και βεβαίως δεν εννοείται ότι όλο το διάστημα των
τριών εβδομάδων ο κόσμος νηστεύει, πριν
την νηστεία της Μεγάλης Σαρακοστής.
Η λέξη Καρναβάλι είναι ονομασία των
μεταμφιεσμένων και προέρχεται από τις ιταλικές λέξεις carne vale = κρέας έχε γεια.
Ενώ στις πόλεις ο κόσμος διασκεδάζει την Αποκριά είτε στο σπίτι είτε σε
δημόσιους χώρους ή απλώς παρακολουθεί από τα πεζοδρόμια την παρέλαση των
μεταμφιεσμένων, που διοργανώνει κάποια επιτροπή, λεγόμενη του Καρνάβαλου, στα χωριά ο αγρότης, ακόμη και μέσα στα
γέλια και φαγοπότια της Αποκριάς, έχει την αίσθηση της μεταβολής που συμβαίνει
την εποχή αυτή στη φύση και θέλει με πράξεις
και ενέργειες, που ανάγονται σε παλαιές μαγικές συνήθειες, να
υποβοηθήσει τον ερχομό της Άνοιξης, να εξασφαλίσει τη βλάστηση και ευφορία των
αγρών. Ώστε δεν είναι απλά η διάθεση για ευθυμία και διασκέδαση η αιτία που
προκάλεσε σε όλους τους Ευρωπαικούς λαούς τη γένεση των τόσο παράδοξων
αγροτικών εθίμων της Αποκριάς, αλλά
κάποια βαθύτερη τάση της ψυχής, η οποία αισθάνεται την εξάρτηση του φτωχού
ανθρώπου από τη φύση.
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
Για να καταλάβουμε την ελληνική λαική θρησκεία πρέπει να ξεκινήσουμε από
την αγροτική και την ποιμενική ζωή του χωριού, που δεν ήταν ούτε πολύ
εξελιγμένη ούτε όμως και πρωτόγονη πολιτιστικά, αφού οι πρώτοι πυρήνες της
λατρείας στην αρχαία Ελλάδα δημιουργήθηκαν σε εποχή, όπου ολόκληρη η χώρα ζούσε
από τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Τα αγροτικά έθιμα δεν ανήκουν βέβαια στις
ανώτερες σφαίρες της θρησκείας. Βρίσκονται όμως κοντά στο στέρεο έδαφος της
πρωτόγονης σκέψης και έζησαν περισσότερο από τους μεγάλους θεούς. Διατηρήθηκαν
μέχρι σήμερα στην Ελλάδα, όπως συνέβη και σε άλλες ευρωπαικές χώρες για
παρόμοιες θρησκευτικές μορφές.
Θα πρέπει όμως να αναφερθούμε σε κάποια έθιμα που διακόπτουν τη γενική
χαρά και ευθυμία των ημερών της Αποκριάς που έχουν σχέση με ανωτέρω κεφάλαιο.
Ο λαός μας πιστεύει ότι από την
πρώτη βδομάδα της Αποκριάς οι ψυχές των πεθαμένων ΄΄απολύονται΄΄ και βγαίνουν
στον Απάνω Κόσμο. Είναι τα γνωστά
Ψυχοσάββατα, τα Σάββατα της Κρεατινής και της Τυρινής. Τότε σε κάθε
σπίτι φτιάχνουν κόλλυβα, χυλό, χαλβά ή φαγητά και τα μοιράζουν για « να
σχωρεθούν τα πεθαμένα». Τότε επισκέπτονται τους τάφους των αγαπημένων νεκρών
κρατώντας στα χέρια ένα πιάτο κόλλυβα στολισμένα με ζάχαρη, κανέλλα, καρύδι,
σουσάμι, ρόδι, μαιντανό, σταφίδες. Πηγαίνουν στους τάφους και τα αποθέτουν,
προσφορά στο νεκρό.
Πώς συμβιβάζονται οι νεκροί και τα πένθη με τη φαιδρότητα της Αποκριάς,
είναι σίγουρα κάτι που προξενεί απορίες.
Δεν αποτελεί βέβαια σύμπτωση ότι την ίδια περίοδο που εμείς γιορτάζουμε την
Αποκριά με τα Ψυχοσάββατά της, οι Αρχαίοι Αθηναίοι γιόρταζαν τα ΑΝΘΕΣΤΗΡΙΑ,
γιορτή που είχε διπλή όψη, ήταν δηλαδή από τη μια γιορτή του κρασιού και της
αχαλίνωτης χαράς, και από την άλλη γιορτή των νεκρών και των ψυχών τους.
Οι αρχαίοι Αθηναίοι λοιπόν, για να
προστατεύσουν τα ιερά, τα σπίτια και τα σώματά τους από την είσοδο σε αυτά των
ψυχών, που ανέβαιναν, όπως πίστευαν, τη δεύτερη μέρα των Ανθεστηρίων, τους
λεγόμενους Χόες, στις 12 του μήνα Ανθεστηριώνα, δηλαδή περί την 1η
Μαρτίου, έπαιρναν κάποιες προφυλάξεις. Οι κύριες προφυλάξεις ήταν: από νωρίς το
πρωί εκείνης της μέρας συνήθιζαν να μασούν ράμνο (το φυτό παλίουρος ή παλιούρι)
, άλειφαν τις πόρτες των σπιτιών τους με πίσσα και περίφραζαν με σκοινιά τα
ιερά. Η ράμνος είναι φυτό με καθαρτικές ιδιότητες και οι αρχαίοι πίστευαν ότι
τέτοια φυτά είχαν τη δύναμη να κρατούν μακριά τα κακά πνεύματα ή μάλλον να τα εκδιώκουν όταν καταλάμβαναν
ένα τόπο. Το μάσημα μιας ουσίας είναι φυσικά αποτελεσματικός τρόπος για να
αφομοιώσει κανείς τις ιδιότητές του. Ο Διοσκουρίδης γράφει ότι « αν τα κλαδιά
αυτού του φυτού τοποθετηθούν πάνω στις πόρτες ή κρεμαστούν έξω από το σπίτι,
αποτρέπουν τα έργα κακών μάγων». Η πίσσα, αναφέρει ο Φώτιος, εξαιτίας της
ιδιαίτερης αγνότητά της χρησιμοποιείτο επίσης και για να ξορκίζονται τα
πνεύματα κατά τη στιγμή της γέννησης-μια επικίνδυνη πάντα στιγμή.
Την τρίτη μέρα των Ανθεστηρίων,
τους λεγόμενους Χύτρους, οι αρχαίοι Αθηναίοι πρόσφεραν τις πρέπουσες τιμές στις
ψυχές των πεθαμένων, κυρίως, μεταξύ άλλων την πανσπερμία, ή Χύτρα με όλους τους σπόρους. Την άνοιξη όλοι οι σπόροι είναι φυτεμένοι
στη γη και ένας λαός που τους νεκρούς τούς θάβει νιώθει ότι η γη είναι χώρα των
νεκρών. Έτσι όταν ετοιμάζουν μία χύτρα με καρπούς την Ημέρα των Ψυχών τους,
δεν πρόκειται αληθινά για «δείπνο των
ψυχών» αν και ίσως να υπεισέρχεται και αυτή η ευγενική αντίληψη. Οι ψυχές των πεθαμένων που ετοιμάζονται να
φύγουν, θα πάρουν μαζί τους το δείπνο με όλους τους σπόρους, την πανσπερμία,
στον κάτω Κόσμο, για να μπορούν να τη φροντίσουν και να την περιθάλψουν και να
την φέρουν πίσω το φθινόπωρο ως ένα δοχείο με όλους τους καρπούς, μια παγκαρπία.
Άρα
η προσφορά των σπόρων είχε σαν στόχο να
προκαλέσει και να εξασφαλίσει την ευγονία - καρποφορία.(Η συνήθεια
να ραίνουν με σπόρους το γαμπρό στο γάμο κρατιέται και σήμερα, η αρχική της
σημασία όμως, πως έφερνε ευγονία, έχει ξεχαστεί.). Είναι σαφές βέβαια ότι τόσο
οι νεκροί όσο και οι ζωντανοί είχαν το ρόλο τους στα δρώμενα των «αρχαιότερων
Διονυσίων».
( Η πανσπερμία προσφέρεται στο
νεκρό στη σημερινή Ελλάδα την Ημέρα των Ψυχών, τα Ψυχοσάββατα. Σαν προσφορά των
πρώτων καρπών -απαρχές- γίνεται σήμερα σε διάφορες περιπτώσεις, ειδικά όμως στο
θερισμό και στο μάζεμα των καρπών. Τη φέρνουν στην εκκλησία, όπου την ευλογεί ο
παπάς, και ένα μέρος τουλάχιστο τρώνε όσοι βρίσκονται στη γιορτή. Η σημερινή
πανσπερμία αλλάζει κατά τις εποχές, και αποτελείται από σταφύλια, ψωμί, στάρι
κρασί και λάδι. Πάνω στα πρόσφορα στήνουν κεριά και υπάρχουν κηροστάτες με
δοχεία για στάρι, κρασί και λάδι, που τα παράβαλαν με τους αρχαίους κέρνους. Το
συνηθισμένο όνομα των προσφορών αυτών είναι σήμερα κόλλυβα, που σημαίνει στους
ύστερους χρόνους της αρχαιότητος και στους νεώτερους προσφορά από βρασμένο στάρι και
καρπούς.)
Δεν είναι λοιπόν απορίας άξιο το
γεγονός, ότι κατά τις ανοιξιάτικες γιορτές, όταν η φύση ξυπνά από τη χειμέρια
νάρκη, ανεβαίνουν και οι νεκροί στον Επάνω Κόσμο και δέχονται τις προσφορές και
τις τιμές των νεκρών.
Εξ άλλου έχει επικρατήσει η άποψη
για την σημασία της λέξεως Ανθεστήρια, ότι οι ίδιοι οι αρχαίοι δεν τόνιζαν τόσο
την έννοια του άνθους σ’ αυτή τη γιορτή, όσο το ανθείν εκ της γης, και
ότι οι νεκροί βοηθούν να μεγαλώσουν και να καρποφορήσουν τα φυτά αφού είναι
μαζί τους.
ΜΕΤΑΜΦΙΕΣΕΙΣ
Η πίστη στη επιστροφή των νεκρών
εξηγεί και τις αποκριάτικες μεταμφιέσεις. Πιστεύεται ότι και αυτών ο αρχικός
σκοπός ήταν να προχωρήσει η βλάστηση και η καρποφορία. Είναι γενική η πίστη ότι
οι Μεταμφιέσεις αυτές φέρνουν καλοχρονιά στον τόπο. Οι παράδοξοι χοροί των
μεταμφιεσμένων, τα βαδίσματα και τα πηδήματά τους πρέπει να παρίσταναν τη
διέλευση των πνευμάτων. Αργότερα ήθελαν στους θορύβους τους να βλέπουν ένα
ξύπνημα των πνευμάτων της βλάστησης
Η μεταμφίεση γενικότερα, ανεξάρτητα από το χρόνο και το χώρο που
παρουσιάζεται, αποτελεί συνήθεια που πραγματικά μπορούμε να πούμε ότι χάνεται
στα βάθη του παρελθόντος, γνωστή και σε αρχαίους και σε νεότερους λαούς, κάθε
πολιτισμικής βαθμίδας. Αφετηρία της αποτελεί η δοξασία ότι αυτός που ντύνεται
δέρμα ζώου ή φορεί προσωπίδα, όσο διαρκεί η μεταμφίεση, ενσαρκώνει εκείνο που
εικονίζει και έχει τη δύναμη και τις ιδιότητές του. Και επιτέλους οι νεκροί δεν
μπορούσαν να παριστάνονται όπως και οι ζωντανοί.
Η αρχική χρήση της μάσκας, καθώς και η λοιπή μεταμφίεση, πρέπει να
σχετίζεται λοιπόν και με τη λατρεία των προγόνων, όπως αυτή εκδηλώθηκε ήδη στη
νεολιθική εποχή και όπως διαπιστώθηκε η ύπαρξή της στη ζωή των λεγομένων
πρωτόγονων λαών. Οι αρχέγονοι λαοί, και μάλιστα οι γεωργικοί, είχαν κάθε χρόνο
την ευκαιρία να ζουν το θαύμα της ανανέωσης της ζωής. Ο σπόρος που ρίχνεται στη γη και
στη συνέχεια βλαστάνει, είναι ένα συγκλονιστικό βίωμα, που απετέλεσε κεντρικό
θέμα θρησκειών και φιλοσοφιών, αφού πρώτα επηρέασε βαθιά τη σκέψη και τη ζωή
του ανθρώπου. Κάτι παρόμοιο με το φαινόμενο αυτό φαντάστηκαν ότι θα συνέβαινε και με τους
πεθαμένους προγόνους και αυτούς ακριβώς παρίσταναν οι μεταμφιεσμένοι,
προσδοκώντας την εύνοια και προστασία τους. Εκτός από τους προγόνους οι μάσκες,
τουλάχιστον στην αρχική λατρευτική χρήση τους, φαίνεται ότι συμβόλιζαν και τις
θεότητες, τις μορφές εκείνες, που, όπως πίστευαν, παρουσιάζονταν στο θερισμό
και σε άλλες γεωργικές ασχολίες και γιορτές, ως ενσάρκωση του πνεύματος του
σιταριού και της καρποφορίας γενικότερα.
Αλλά βέβαια, πέρα από κάθε λαογραφική
ή εθνολογική ερμηνεία, δεν πρέπει, τουλάχιστον για την αστική μορφή της, να
παραβλέπονται και οι καθαρά ψυχολογικοί λόγοι, η ανάγκη δηλαδή της μεταμφίεσης
σε μια πλατύτερη έννοια, που ξεκινά από την προσπάθεια του ανθρώπου να
ξεπεράσει τον πεπερασμένο εαυτό του.
Μεταμφιέσεις, εκτός από την Ελλάδα, συνηθίζονται στις περιόδους του
Δωδεκαήμερου και των Αποκριών και σε γειτονικές χώρες Αλβανία, Βουλγαρία,
Ρουμανία, επίσης και σε πολλές ευρωπαικές, Αγγλία, Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία,
Ελβετία κ.ά.
Είναι απόλυτα σίγουρο ότι οι μεταμφιέσεις μεταφέρθηκαν από την αρχέγονη
λατρεία στην αρχαία ελληνική θρησκεία και μάλιστα στο διονυσιακό λατρευτικό
κύκλο και παρέμειναν στις γιορτές των εθνικών, με αποτέλεσμα η χριστιανική διδασκαλία να τις υιοθετήσει,
αφού δεν μπόρεσε να πείσει τον κόσμο να τις απορρίψει, και η Εκκλησία να τις
τοποθετήσει, με τα χαρακτηριστικά τους, στο χριστιανικό εορτολόγιο.
Και δεν μπορούσε να κάνει
διαφορετικά. Άφησε η Εκκλησία στο λαό
τις γιορτές του, τις εξωτερικές χαρές της ζωής, για να του δώσει και
άλλες, εσωτερικές χαρές από το δίδαγμα και την πίστη στον Χριστό. Έτσι πάρα πολλές γιορτές και τελετές της λατρείας
των τελευταίων χρόνων της μεταγενέστερης αρχαιότητας πέρασαν στο χριστιανικό
εορτολόγιο, προσαρμοσμένες στις παραδόσεις και το τυπικό της νέας θρησκείας, γράφει
ο αείμνηστος καθηγητής Γ. Μέγας.
ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΑ ΕΘΙΜΑ
Τα λατρευτικά έθιμα όπως έχουν φθάσει μέχρι τις μέρες μας πέρασαν
από την αρχή της ανθρωπότητας σε όλες τις θρησκείες μέχρι σήμερα, έχοντας στον
πυρήνα τους το βασικό στοιχείο, θρησκεία και μαγεία μαζί, δοξασίες και
δεισιδαιμονίες. Όλα αυτά μαζί είναι ανεξήγητα
από τον λαικό άνθρωπο, είναι όμως βαθιά ριζωμένα στην ψυχή του και στο
καθημερινό βίο του, είτε φτύνοντας στον κόρφο του, είτε ξεματιάζοντας, είτε
καρφώνοντας το δαίμονα για να βρει το χαμένο αντικείμενο, είτε μαντεύοντας τον
καιρό από τα σημάδια. Αναμφισβήτητα οι πρόγονοί μας, μακρινοί και κοντινοί,
έρμαια της φύσης, θέλανε να εξασφαλίσουν τη συνέχιση της ζωής και καλούσαν τις
υπερφυσικές δυνάμεις, επουράνιες και καταχθόνιες, για να σιγουρέψουν την υγεία
και τη γονιμότητα των πάντων.
Έτσι σε πολλούς, εντελώς
διαφορετικούς μεταξύ τους πολιτισμούς, εντοπίζουμε γιορτές και ιεροτελεστίες με
φανερή παγανιστική αγροτική προέλευση, που τελούνται κυρίως την Άνοιξη, για να
πανηγυρίσουν προεξαγγελτικά, μ’ ένα ξέφρενο ξέσπασμα, την ετήσια αναγέννηση του
κόσμου μέσα από την αδιάκοπη εναλλαγή
των εποχών.
Στον τύπο των εορτών αυτών ανήκει και η νεοελληνική αγροτική Αποκριά,
καθώς και το ευρύτερα γνωστό Καρναβάλι του δυτικού κόσμου.
Οι προεαρινές αυτές τελετουργίες περιλαμβάνουν στο τυπικό τους πολλά κοινά στοιχεία με ολοφάνερη μαγική προέλευση
και σκοπιμότητα, μεταμφιέσεις με αντιμετάθεση ρόλων, καθαρτήριες φωτιές,
συμπόσια με γερά φαγοπότια και μεθύσια, οργιαστικούς χορούς, αισχρολογία και
χρήση ομοιωμάτων των γονιμικών πράξεων, αναπαραστάσεις της γενετήσιας πράξης,
εικονικά οργώματα, παρωδίες γάμων, αμφισβήτηση των αρχών και της ιεραρχίας,
παράλληλα με νεκρολατρικές εκδηλώσεις και προσφορές.
Εκείνο όμως που συνέχει όλες
αυτές τις εκδηλώσεις και αποτελεί την πεμπτουσία τους είναι η ιδέα της ανατροπής της τάξης του
κόσμου, η αμφισβήτηση των αξιών και της ιεραρχίας, η κατάργηση των ορίων και
των καθιερωμένων νόμων. Είναι σαν η τροπή του χρόνου σε επίπεδο κοσμικό να
συνεπιφέρει την ανατροπή του κόσμου σε επίπεδο κοινωνικό. Ένας άλλος νόμος,
ο εφήμερος και αγέραστος κόσμος του καρναβαλιού, επιβάλλεται, κάνει πέρα όποια άλλη επιταγή και τα ορίζει όλα από την
αρχή: ανάποδα. Παραδίνοντας κάθε δικαιοδοσία για την τέλεση της γιορτής αυτής,
με την αδυσώπητη εθιμοτυπία της τρέλας, στο «λαό», στις κατώτερες τάξεις, στους
περιθωριακούς, το αναποδογύρισμα έχει αρχίσει : θα ολοκληρωθεί μέσα από την
απάτη των παραπλανητικών μεταμφιέσεων και τη διακωμώδηση μέσω των παρωδιών,
αφού θα διατυμπανίσει την κρυμμένη αλήθεια μέσα από τον αποκαλυπτικό, τολμηρό
λόγο των αποκριάτικων τραγουδιών.
Πολλά από τα λατρευτικά έθιμα του λαού μας έχουν αγροτικό χαρακτήρα,
επειδή, όπως είπαμε, παλαιότερα κύρια
μορφή της ζωής ήταν η αγροτική. Όσα μάλιστα
από αυτά ανάγονται στο απώτερο παρελθόν, αποτελούν τεκμήρια της
θρησκείας εκείνων των χρόνων. Η τέλεσή τους συνδέεται με την πίστη εκείνη, που
την περίοδο της χειμερινής νάρκης εκδηλώνεται με αγωνιώδεις ευχές και
προσδοκίες, και την περίοδο της βλάστησης και της συγκομιδής με χαρά και
ευχαριστίες.
Δεν είναι λίγα τα σημερινά
λατρευτικά έθιμα που έχουν αρχαία
καταγωγή - όπως η προσφορά λουλουδιών και καρπών, τα αναθήματα στις εικόνες, οι
διανυκτερεύσεις στις εκκλησίες κ.λ.π., που αποδεικνύουν, πόσο πιο ανθεκτικό
είναι, και από τις δοξασίες, το τυπικό της λατρείας, γράφει ο Γ. Μέγας.
ΛΑΙΚΑ ΔΡΩΜΕΝΑ - ΕΥΕΤΗΡΙΑ
«Τα λαϊκά δρώμενα είναι ομαδικές μικροτελετές μαγικοδραματικού χαρακτήρα
με σκοπό την εξασφάλιση της ευετηρίας. Το μαγικοδραματικό είδος που αντιπροσωπεύει
τις προ-θρησκευτικές ιεροπραξίες της ανθρωπότητας, αποτέλεσε το υπόβαθρο των
μεταγενέστερων θρησκευτικών τελετουργιών της αρχαιότητας. Σήμερα συναντάται
στις ιεροπραξίες των πρωτόγονων φυλών, αλλά και σε λαικά έθιμα πολιτισμένων
λαών « ως γέννημα επιβιουσών δεισιδαιμόνων πίστεων και της βαθείας
φυσιολατρείας των πληθυσμών της υπαίθρου».
Το αρχαίο θέατρο ξεκίνησε από τα λατρευτικά δρώμενα, το νεώτερο
θρησκευτικό δράμα από λειτουργικές τελετές, το λαικό θέατρο, στις πρωτοβάθμιες
παραδοσιακές μορφές του τουλάχιστον, από παραστατικά έθιμα. Οι έννοιες «έθιμο»,
«τελετή» και «δρώμενο» φαίνεται ότι υποδηλώνουν διαφορετικά πράγματα. Ωστόσο,
πρόκειται για συγγενείς έννοιες μιας συμβατικής ορολογίας, που προέρχονται από
διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους : προσδιορίζουν έναν ευρύ χώρο συμβολικών
«πραττομένων» και πράξεων, που τελούνται για κάποιο μαγικό ή θρησκευτικό και
για κανέναν έκδηλο σκοπό, ρυθμίζονται από ένα ορισμένο τυπικό και
επαναλαμβάνονται σε ορισμένη ημερομηνία του εορτολογίου ή άλλη συγκυρία, χωρίς ωστόσο να αποκλείονται ο
αυτοσχεδιασμός και η τέρψη, όπως επισημαίνει ο καθηγητής θεατρολογίας Β.
Πούχνερ.
Στη Νέδουσα υπάρχει το ΔΡΩΜΕΝΟ με έχει «συμβολικές πράξεις» που
τελούνται για «έκδηλους σκοπούς», έχουν ένα «ορισμένο τυπικό» και
επαναλαμβάνονται σε «ορισμένη ημερομηνία».
ΕΥΕΤΗΡΙΑ εξάλλου σημαίνει καλοχρονιά ( ευ+έτος). Η αρχή του Μαρτίου ήταν
και αρχή του έτους των 10 μηνών μέχρι το 152 π.Χ. Πάντα κάθε αρχή γίνεται δεκτή
με φόβο και αμφιβολία για το τι
επιφυλάσσει. Οι ευχές « καλημέρα,
καλησπέρα, καλή βδομάδα, καλό μήνα, καλό χρόνο, καλή αρχή, καλό τέλος κ.λ.π.»
είναι συνηθέστατες και όλοι ξέρουμε τι σημαίνουν.
ΤΟ
ΧΩΡΙΟ ΝΕΔΟΥΣΑ
Κρυμμένο στα βουνά του Ταυγέτου, σε υψόμετρο 700 μ. βρίσκεται το χωριό
Νέδουσα, που μέχρι το 1927 λεγόταν Μεγάλη Αναστάσοβα και είναι ο τόπος που
γεννήθηκε ο Νικηταράς. Το 1928 είχε 509 κατοίκους, το 1940 είχε 591, το 1951
είχε 514, το 1981 είχε 180 και το 1991είχε 206. Ήταν και είναι
γεωργοκτηνοτροφικό, με φθίνουσα την κτηνοτροφία και με γεωργία για οικογενειακή
διαβίωση. Η γεωγραφική απομόνωση του χωριού είναι και ο κυριότερος λόγος που το Δρώμενο έμεινε άγνωστο στο ευρύ κοινό
που ενδιαφέρεται για αποκριάτικες εκδηλώσεις, αλλά και δεν αποτελούσε πόλο
έλξης και σε αυτούς που γνώριζαν την ύπαρξή του, ίσως, λόγω της δυσπρόσιτης
περιοχής. Το 1998 λόγω της διαφήμισης που έκανε ο ερχομός της ΕΤ1, οι
επισκέπτες ήταν περί τις 2000 άτομα, ενώ τις προηγούμενες χρονιές οι επισκέπτες δεν ξεπερνούσαν τους 50. Κύρια προϊόντα
που παράγει το χωριό είναι όλα τα είδη κτηνοτροφίας, πατάτες, κεράσια,
καλαμπόκι, κάστανα, καρύδια, ντομάτες και κρασί.
Μιλώντας με κατοίκους του χωριού για το καταπληκτικό κρασί τους
πληροφορήθηκα ότι προέρχεται από την ποικιλία Κουτσαβίτικο, ένα είδος ροζέ που
υπάρχει μόνο στη περιοχή Αλαγονίας. Όλοι μου μίλησαν για την παράδοση
προέλευσης του αμπελιού και την τοποθέτησαν στους αρχαίους χρόνους, λέγοντάς
μου ότι τα κλήματα που υπάρχουν σήμερα
είναι λίγα, αλλά τα συντηρούν σαν κληρονομιά των προπαππούδων τους.
Ο λυρικός ποιητής Αλκμάν ( 610 π.Χ.) που ζούσε στη Σπάρτη μέχρι τα βαθιά
του γηρατειά , εξυμνεί
« τον εξαίρετον οίνον δένθιν, τον άνευ τινός
προπαρασκευής παραγόμενον από τα αμπέλους της Δενθαλιάτιδος.»
Νομίζω ότι δεν χρειάζεται πειστικότερη
απόδειξη για την προέλευση της ποικιλίας Κουτσαβίτικο, που καλλιεργούν στη
Νέδουσα και γενικότερα στην Αλαγονία. Το τονίζω αυτό και καλώ τον αναγνώστη να
το συγκρατήσει, γιατί η οινοποσία είναι ένα μέσον που βοηθά τα μέλη του θιάσου
να φθάσουν στη επιθυμητή ψυχολογική
κατάσταση -έκσταση- ώστε να
λειτουργήσουν αυθόρμητα, χωρίς προσχεδιασμούς,
και να αφήσουν ελεύθερη τη ψυχή τους να εκφράσει αυτό που κρύβει,
υπακούοντας στη προγονική κληρονομιά.
Γιατί όπως λέει ο Β. Πούχνερ, η έκσταση αποτελεί μία από τις ρίζες του θεάτρου,
οι οποίες έρχονται από τα βάθη του ανθρώπινου πολιτισμού.
ΑΡΧΑΙΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ
Υπάρχει όμως και σχέση του σημερινού Δρωμένου με τη Διονυσιακή λατρεία
και σίγουρα θα αποτελεί κατάλοιπό της,(αν
αποδειχθούν και επίσημα τα γραφόμενα του Α. Μασουρίδη) αφού, κατά την άποψή
του, ιερό του Διονύσου υπήρχε πλησίον της Νέδουσας. Και όχι μόνο του Διονύσου
αλλά και του Πανός και της « Νεδουσαίας» Αθηνάς.
Γράφει ο Α. Μασουρίδης : “Το του Διονύσου ιερόν όπερ έκειτο πιθανώς επί
της δυσαβανάτου κορυφής του όρους όπερ
νυν καλείται Πυργιώτισσα ή Σιδεροβάγενον, ένθα ως λέγεται υπό ποιμένων,
υπάρχουσι πενιχρά τινά ερείπια αρχαίου οικοδομήματος ( σημ. γράφοντος, για την
ύπαρξη των ερειπίων με διαβεβαίωσαν τέσσερεις (4) άνδρες από το χωριό, οι οποίοι έχουν δει
τα ερείπια). Εάν δε λάβωμεν υπ΄όψει, ότι το όνομα δένθις, εξ ου και το
έρυμα Δενθιάδες και το όνομα της πόλεως Δενθαλιάς, δηλοί οίνον πεφημισμένον, ανθοσμίαν, φαίνεται ότι
το ιερόν του Διονύσου ήτο όντως κατά Παυσανίαν άξιον θέας και ότι εις την αρχαίαν Δενθελιάτιδα, όπως και σήμερον εν τη
Αλαγονία, ήκμαζε το προιόν της αμπέλου.
Αν μάλιστα αληθεύει ότι το ιερόν έκειτο εν τη κορυφή του ειρημένου προβούνου, τότε
ασφαλώς επιβεβαιούται, ότι εις τα προ και απέναντι της μονής του Μαρδακίου
μέρη, τον κοινόν ονομαζόμενος Ιμποβού, ήσαν, όπως και σήμερον (1932) ακμαίοι
και θαλεροί αμπελώνες, όπως και εις άλλα της όλης Δενθαλιάτιδος και νυν
Αλαγονίας μέρη...........παρήγετο ο άπυρος (άβραστος) ανθοσμίας οίνος άνευ
τεχνιτής τινός προπαρασκευής......Ατυχώς περί του ιερού τούτου (Διονύσου) ουδέν
ουδαμόθεν γνωρίζομεν. Μόνον ο Παυσανίας ( 3.26.11) λέγει ότι εν Αλαγονία
υπάρχουσιν ιερά του Διονύσου και της Αρτέμιδος άξια θέας».
ΟΜΙΛΟΣ
ΜΕΤΑΜΦΙΕΣΜΕΝΩΝ - ΘΙΑΣΟΣ-
Αποτελείται από κατοίκους του χωριού,
χωρίς να έχει κανείς ιδιαίτερο ρόλο, και διαφέρει σε αριθμό από χρονιά
σε χρονιά. Αποτελείται από άτομα που παράδοση της οικογένειά τους τούς φέρνει
διαδόχους μιας τελετουργίας που συνεχίζεται αδιάκοπα, και θεωρούν τη συμμετοχή τους υποχρεωτική για
το καλό τους, το καλό της οικογένειά τους και το καλό της κοινότητος. Στα μέλη
της ομάδος πρέπει να υπολογίζονται και τα παιδιά τους και τα εγγόνια τους, αφού
υπάρχει πρόβλεψη για τη διαδοχή η οποία
θα εξασφαλίσει τη συνέχεια. Η ομάδα, θίασος, έχει βασικό πυρήνα 7-8 άτομα, που
κάθε χρόνο οργανώνουν το Δρώμενο, αναθέτουν τους ρόλους στις διάφορες φάσεις
του, δίνουν οι ίδιοι τον τόνο και γονιμικό χαρακτήρα της ημέρας, φροντίζουν για
τα αντικείμενα που χρησιμοποιούνται και γενικά εμπνέουν σεβασμό και κατευθύνουν
τον θίασο.
Μεταξύ των μελών του θιάσου υπάρχει ένας
κώδικας επικοινωνίας, ώστε ο ένας να συμπληρώνει τον αυτοσχεδιασμό του
άλλου. Είναι εντυπωσιακό το ότι η συμπεριφορά τους στη διάρκεια του Δρώμενου
έχει το στοιχείο του αυθόρμητου, που πηγάζει από την ψυχή τους και βρέθηκε εκεί
σαν γονίδιο μακρινών προγόνων που κληρονόμησαν στους σημερινούς κατοίκους όλα
τα μυστικά των ευετηρικών τελετών που έκαναν πριν χιλιάδες χρόνια.
Δεν θα υπερέβαλλα αν έλεγα ότι ο
θίασος αυτός με τα πειράγματα και τις
αισχρολογίες τους σε όλη τη διάρκεια του Δρώμενου, θυμίζει τον θίασο των «
κωμαστών» και τα « εξ αμάξης» των αρχαίων Αθηναίων στα « κατ’ αγρούς Διονύσια»
τους Χόες και τα Λήναια.
Έτσι λοιπόν βρισκόμαστε κοντά στο έτος 2000 μ.Χ. και στη Νέδουσα
συμβαίνουν τελετές με περιεχόμενο ανεξήγητο για τους ανθρώπους του λαού. Οι ίδιοι εξηγούν αυτά που κάνουν
λέγοντας ότι «έτσι τάκαναν οι πατεράδες μας» και ότι « αν μια
χρονιά δεν τα κάνουμε δεν θάναι καλό για το χωριό».
Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι όλοι οι κάτοικοι του χωριού συμμετέχουν.
Είναι αρκετοί που δεν πάνε ούτε στη πλατεία. Δικαιολογούν την απροθυμία τους να
πάρουν μέρος λέγοντας πως δεν θεωρούν ότι « αυτά τα μασκαρέματα προσφέρουν
κάτι», εννοώντας ότι τα «μασκαρέματα» δεν είναι δείγμα ευσέβειας προς την Μεγ.
Σαρακοστή που θα μπεί.
Με τα περισσότερα μέλη του θιάσου
έχω πλέον προσωπική γνωριμία και θεωρώ ότι η ευσέβειά τους είναι δεδομένη, συν
το ότι μερικοί από αυτούς προσφέρουν ιδιαίτερες υπηρεσίες στους ναούς του
χωριού.
Το ίδιο βράδυ της Καθ. Δευτέρας, η καμπάνα της
εκκλησίας καλεί όλο το χωριό στον
εσπερινό για το πρώτο «Κύριε των Δυνάμεων». Τα
περισσότερα μέλη του θιάσου είναι από τους πρώτους που πάνε.
Βέβαια είναι σαφές ότι ΔΕΝ ΓΙΝΕΤΑΙ ΔΕΚΤΟ ΝΕΟ ΜΕΛΟΣ ΣΤΟ ΘΙΑΣΟ που δεν είναι Νεδουσαίος,α., από πατέρα η
μάνα. Αλλά και κάθε συχωριανός που θα θελήσει να «εμπλακεί», θα περάσει από
περίοδο προετοιμασίας και σταδιακής μύησης και ένταξης
ΜΟΥΣΙΚΑ
ΟΡΓΑΝΑ
Τα μουσικά όργανα που κυριαρχούν στη
Νέδουσα, και σε όλη την Αλαγονία, είναι το ΝΤΑΟΥΛΙ και η ΦΛΟΓΕΡΑ. Ξάφνιασμα βέβαια
για πολλούς διότι πιστεύουν ότι το κλαρίνο ήταν πάντοτε το όργανο των ορεινών
πληθυσμών. Η Φλογέρα το πρώτο πνευστό
όργανο κατασκευάστηκε, όπως λέει η μυθολογία και σύμφωνα με μαρτυρία του
Πολυδεύκη, από κόκαλο της φτερούγας αιτού ή γύπα, « Σκύθαι δε, και μάλιστα
τούτων οι Ανδροφάγοι και Μελάγχαινοι και Αριμαστοί, αετών και γυπών οστοίς,
αυλητικώς εμπνέουσιν».
Στη Νέδουσα το πρωί της Καθ. Δευτέρας, το νταούλι, τοπικής κατασκευής,
με το τεντωμένο λυκοτόμαρό του σκορπίζει τόνους διεγερτικής χαράς και
ευφροσύνης, αρχίζει να χτυπά για να
προετοιμάσει τον κόσμο. Ήχος μονότονος, αρρενωπός, πρωτόγονος, καλεί τα μέλη του θιάσου να έρθουν στο σπίτι
που θα γίνουν οι ετοιμασίες και το οποίο είναι σε ψηλό μέρος του χωριού ώστε ο
ήχος του να ακούγεται και να αντιλαλεί
παντού.
Όλη την υπόλοιπη μέρα το νταούλι και η φλογέρα θα συνοδέψουν σε όλες τις
φάσεις το Δρώμενο, θα παίξουν δεκάδες διαφορετικούς σκοπούς να χορέψει ο κόσμος
όλος, θα αλλάξουν χέρια και χείλη (είναι πολλά άτομα που γνωρίζουν να παίζουν
τα δύο αυτά όργανα στη Νέδουσα), αλλά θα συνεχίσουν να ξεχειλίζουν από πάθος
και μελωδία μέχρι το βράδυ που θα ηχήσει η καμπάνα της εκκλησίας.
Η ΦΩΤΙΑ
Στην πλατεία του χωριού το βράδυ
της Τυρινής ανάβει μια μεγάλη φωτιά, γύρω από την οποία τρώνε μακαρόνια και
χορεύουν όλοι οι κάτοικοι του χωριού. Μερικοί πηδούν πάνω από τη φωτιά λέγοντας
λόγια κατά των ψύλλων και των κοριών. Η
φωτιά αυτή συντηρείται και την ξαναφουντώνουν τη άλλη μέρα, την Καθ. Δευτέρα.
Τη δύναμη και την ιερότητα που ο λαός αποδίδει στις ανοιξιάτικες
φωτιές, μας δείχνει και το όνομα που
έχουν αυτές σε ορισμένους τόπους. Τις λένε φανούς, κλαδαριές, μπουμπούνες,
καψαλιές. Στη Νέδουσα η φωτιές της Αποκριάς είναι αναπόσπαστο μέρος του
Δρωμένου.
Οι ανοιξιάτικες φωτιές οφείλουν τη γένεσή
τους στην πίστη και στις συνήθειες των αγροτών και αρχικός σκοπός τους είναι η μαγική επίδραση στους αγρούς και η
ευφορία αυτών των τελευταίων, δηλαδή η εκδίωξή του κακού και συνάμα η προαγωγή
της βλάστησης. Τα διαβατήρια ή καθαρτήρια έθιμα, στα οποία ανήκει το άναμμα της
μεγάλης φωτιάς, είναι αυτά με τα οποία οι λαικοί άνθρωποι θέλουν να
εξασφαλίσουν, στην αρχή μιας νέας χρονικής περιόδου, την ευτυχία. Ότι αρχικά
δεν πρόκειται απλά για ψύλλους και κοριούς, που περιέχονται στα λόγια πηδώντας
πάνω από τη φωτιά, αλλά για άλλους φοβερότερους εχθρούς, τους δαίμονες των
επιδημιών και της επιζωοτίας, τους οποίους με τις περιοδικές φωτιές ζητούν οι
χωρικοί μας να εξολοθρεύσουν, δείχνει το μέγεθος και ο τόπος των φωτιών που
ανάβονται.
ΕΝΔΥΜΑΣΙΕΣ
Όλοι όσοι μετέχουν στο
θίασο, άνδρες, γυναίκες, παιδιά, φορούν τις πλέον παράδοξες
αυτοσχέδιες ενδυμασίες. Βασικό στοιχείο των ενδυμασιών αυτών είναι τα χωριάτικα
παλιά ρούχα που μαζεύονται και φοριούνται στο Καρναβάλι. Πέρα από τις
μεμονωμένες περιπτώσεις, ο πυρήνας του θιάσου έχει σχεδιάσει το τι θα φορέσει
στις διάφορες φάσεις του Δρωμένου και είναι έτοιμοι για τις «αλλαγές» στην
ενδυμασία τους, είτε λαμβάνουν μέρος σαν πρωταγωνιστές είτε σαν δευτεραγωνιστές ( ο κάθε ρόλος όσο μικρός και
αν φαίνεται ή θεωρείται έχει την αξία του, και αυτό όλοι το ξέρουν και δεν
έχουν φανεί ακόμη δείγματα «βεντετισμού»). Δηλαδή αλλιώς θα ντυθούν,
όλοι, στη τελετή του «οργώματος», αλλιώς στον «γάμο» και αλλιώς στην «κηδεία»,
πάντα σύμφωνα με το τι απαιτεί, οπτικά τουλάχιστον, η αγροτική κοινωνία, π.χ.
στο «όργωμα» πρέπει να φορούν ρούχα εξωτερικής αγροτικής εργασίας, στο «γάμο»
τα καλά τους και στην «κηδεία» ρούχα σκούρα-μαύρα και συναφή-, έχοντας και τα
ανάλογα σύνεργα ανά περίσταση όπως π.χ. αξίνα - άσπρο μαντήλι - μαύρο μαντήλι
αντίστοιχα.
Ιδιαίτερη αξία έχει το ότι απουσιάζουν τα πολλά νεωτεριστικά στοιχεία
στην ενδυμασία των μελών του θιάσου, την απουσία των οποίων έχω εντοπίσει από
την πρώτη μου γνωριμία το 1995.
Δεν θα ήταν αφύσικο π.χ. κάποιο μικρό παιδί να είχε μεταμφιεστεί σε
σύγχρονο «νιτζάκι» ή «ζορό» ή «καμπόη». Δεν έχω παρατηρήσει ποτέ, ούτε παλιά ούτε
τώρα, ΚΑΜΜΙΑ σύγχρονη ενδυμασία σε
μεγάλους και σε μικρούς.
Φαίνεται ότι ασυνείδητα υπάρχει
μια κληρονομική αποστροφή προς κάθε νεωτεριστική μεταμφίεση και όλοι όσοι
συμμετέχουν στο θίασο φέρουν τις αυτοσχέδιες παράδοξες μεταμφιέσεις. Κάτι που
πρέπει να τονιστεί εδώ είναι το ότι ΚΑΙ οι προσερχόμενοι επισκέπτες να
αποφεύγουν τις αστικές-αμερικάνικες μεταμφιέσεις, γιατί έτσι αχρηστεύεται ένας
εκ των κυριοτέρων ρόλων των αποκριάτικων ενδυμασιών, που είναι η πρόκληση στη
δημιουργική φαντασία όλων μας για μια επιτυχημένη ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΕΤΑΜΦΙΕΣΗ.
ΒΑΣΙΚΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΔΡΩΜΕΝΟΥ
Ξεχωρίζοντας τα μέρη (πράξεις-επεισόδια) του Δρώμενου της Νέδουσας,
μπορούμε να οριοθετήσουμε σε έξι (6) τις βασικές φάσεις του, ως εξής :
ΜΟΥΝΤΖΟΥΡΩΜΑ
ΑΓΕΡΜΟΣ
ΤΡΑΓΟΙ
ΑΡΟΤΡΙΑΣΗ
ΓΑΜΟΣ
ΚΗΔΕΙΑ
Είναι σημαντικό το ότι οι κύριες
φάσεις (αροτρίαση, γάμος, κηδεία) δεν
έχουν καμία σύνδεση μεταξύ τους. Δηλ. η
κηδεία ακολουθεί τον γάμο χωρίς να εξηγείται η αιτία θανάτου του νεκρού.
Τούτο υποδηλώνει μια τριπλή επανάληψη
(για να εξασφαλιστεί μεγαλύτερη επιτυχία, της ίδιας κατά βάθος γονιμικής
κίνησης. Και ίσως το Δρώμενο της Νέδουσας είναι η πλέον πρωτόγονη του. {Σε κάποια χωριά της Ελλάδας
και των Βαλκανίων που αναβιώνουν ακόμη τα δρώμενα ευετηρίας με πράξεις «γάμο»
και «κηδεία», έχουν εισαγάγει τις ανάλογες εξηγήσεις ώστε να φαίνεται η αφορμή,
να αναμένεται η πράξη και να κατανοείται το αποτέλεσμα, δηλ την ώρα του γάμου
΄΄κλέβουν΄΄ τη νύφη, σκοτώνουν το γαμπρό με αποτέλεσμα τη κηδεία}
ΜΟΥΝΤΖΟΥΡΩΜΑ
Το μουντζούρωμα είναι ένα από τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τα έθιμα της
Αποκριάς. Το μουντζούρωμα του προσώπου έχει διάφορες και εξηγήσεις και
ερμηνείες. Οι συμβολισμοί των χρωμάτων στους πρωτόγονους λαούς είναι ποικίλοι.
Για χαρά, για λύπη, για πόλεμο κ.ά το
βάψιμο του προσώπου είχε το συμβολισμό του. Εδώ όμως το μουντζούρωμα με μαύρο
χρώμα, από την καπνιά χωριάτικου φούρνου ή από κάρβουνο, έχει άλλες ερμηνείες.
Οι μεγαλύτεροι θα θυμούνται ότι παλιότερα οι μανάδες έβαζαν πίσω από το
αυτί των μικρών παιδιών μια δαχτυλιά μουντζούρα για να μην τα ΜΑΤΙΑΖΟΥΝ.
Και σήμερα λοιπόν η μουντζούρα σ’ όλο το πρόσωπο διώχνει μακριά το «κακό μάτι»,
αφού κάθε νέα εποχή κρύβει τους σχετικούς κινδύνους. Κυρίως λοιπόν είναι ΑΝΤΙΒΑΣΚΑΝΙΚΟ. Όμως η ισοπέδωση των τάξεων τις
μέρες της Αποκριάς απαιτεί και ισότητα σε όλα. Όλοι όμορφοι ή άσχημοι πρέπει να
αποκτήσουν ΚΟΙΝΟ ΠΡΟΣΩΠΟ. Η μουντζούρα, είδος μεταμφίεσης, ΚΡΥΒΕΙ τον, την
όμορφο,η και τον, την άσχημο,η και τους δίνει ελευθερία να εκφραστούν στο
πνεύμα των ημερών.
Ο Θάνος Μούρραης-Βελλούδιος υποστηρίζει ότι το μουντζούρωμα με καπνιά ή
με λουλάκι ή με αλεύρι,(ή με στάχτη) συμβολίζει τις γόνιμες γενετήσιες γυναικείες ορμόνες καθώς θέλει να πει ο δικός
μας-σημερινός- χαρτοπόλεμος ή το ρύζι των γάμων. Το πασάλειμμα αυτό θέλει να
υπαινιχθεί εν γένει το γεγονός της γονιμοποιήσεως.{ Γονιμοποίηση των πάντων
είναι το ζητούμενο της ημέρας}
Το μουντζούρωμα των μελών του θιάσου γίνεται νωρίς, και αφού το
νταούλι ηχήσει για να καλέσει το κόσμο.
Μετά το μάζεμα του θιάσου γίνεται το ντύσιμο όσων δεν έχουν μεταμφιεστεί από το
σπίτι τους και ακολούθως οδεύουν για το φούρνο σε σπίτι του πάνω χωριού. Όσα
χρόνια παρακολουθώ το Δρώμενο ο φούρνος αυτός χρησιμοποιείται για το μουντζούρωμα.
Εκεί λοιπόν δύο από τα εμπειρότερα μέλη αρχίζουν το μεταξύ τους μουντζούρωμα
και ακολούθως αρχίζει το μουντζούρωμα των υπολοίπων, αρχής γενομένης από τους
μικρότερους. Το τυπικό περιλαμβάνει και ανταλλαγή ευχών, μετά το επιτυχές
μουντζούρωμα, του τύπου «και του
χρόνου», «χρόνια πολλά» κ.ά. Μόλις τελειώσει αυτή η διαδικασία τα δύο έμπειρα μέλη εφοδιάζονται με ένα
ντενεκάκι που έχει νερό και στο οποίο ρίχνουν καπνιά. Γίνεται έτσι ένα
μαυροζούμι πηχτό το οποίο χρησιμοποιείται για το μουντζούρωμα και των επισκεπτών
αλλά και των κατοίκων του χωριού που δεν προσήλθαν στο θίασο ή δεν συμμετέχουν
ενεργά.
Στη Νέδουσα όσοι είναι εκεί την Καθ. Δευτέρα πρέπει να είναι ΟΛΟΙ μουντζουρωμένοι, έστω και λίγο
{ένα σταυρό στο κούτελο, μια δαχτυλιά, κάτι.......}. Οι επισκέπτες λοιπόν
πρέπει να ξέρουν και να δέχονται ευχαρίστως το μουντζούρωμα για τους λόγους που
ανέφερα πιο πάνω. Εξ άλλου ΟΛΟΙ θα πρέπει να ξέρουν ότι στη Νέδουσα η Καθ.
Δευτέρα λέγεται και ΜΟΥΝΤΖΟΥΡΟΔΕΥΤΕΡΑ, και όποιος δεν δέχεται το μουντζούρωμα δεν
μπορεί να συμμετέχει στις τελετές που
γίνονται, όχι βέβαια σαν μέλος του θιάσου ο οποίος αποτελείται από συγκεκριμένα
άτομα, ούτε σαν θεατής αφού το Δρώμενο δεν είναι θεατροποιημένο, αλλά ούτε σαν
συμποσιαστής, συνεορταστής και μυημένος (μουντζουρωμένος) στην ιερότητα των
τελετουργιών που θα επακολουθήσουν.
ΑΓΕΡΜΟΣ
Οι πρωτοβάθμιες μορφές του θεάτρου που οδηγούν σε πιο εξελιγμένες μορφές
στηρίζονται συχνά στη δομή της πομπής. Στο λαικό πολιτισμό η πιο σημαντική από
τις γενεσιουργές δυνάμεις θεατρικής συμπεριφοράς είναι επίσης μία εθιμική πομπή
: ο ΑΓΕΡΜΟΣ. Ένας όμιλος ανθρώπων
γυρίζει από σπίτι σε σπίτι, σε όλη την κοινότητα, και πραγματοποιεί έτσι,
συμβολικά, μία ΚΥΚΛΙΚΗ ΠΟΜΠΗ (μαγική-προστατευτική σημασία του κύκλου). Κατά
την επίσκεψη γίνονται ορισμένες μαγικές ή άλλης σημασίας πράξεις και λέγονται
ευχές ή τραγουδιούνται κάλαντα ή τραγούδια από τους επισκέπτες, που τους
φιλεύουν οι νοικοκυράδες. Η βάση αυτής της επίσκεψης είναι δηλαδή μία
ανταλλαγή. Σύμφωνα με την ερμηνεία
της λέξεως αγερμός = ΄΄συναγερμός΄΄, χρηματικός έρανος, είναι ολοφάνερο ότι
είναι από τις αρχικές πράξεις που γίνεται για πολλούς και διάφορους λόγους.
Συναγερμός γιατί σηκώνει και ξεσηκώνει τους ανθρώπους του χωριού να ετοιμαστούν
να δεχτούν ευχετήριες επισκέψεις, με αντάλλαγμα όχι τα χρήματα, που έγινε η
αμοιβή στη σύγχρονη αστική κοινωνία, αλλά φαγώσιμα, που είναι η πρωτόγονη μορφή
αμοιβής στις γεωργοκτηνοτροφικές κοινωνίες.
Ο ΑΓΕΡΜΟΣ στη Νέδουσα ξεκινάει μετά το
Μουντζούρωμα και γυρίζει ΚΥΚΛΙΚΑ σε ΟΛΟ ΤΟ ΧΩΡΙΟ, μπαίνοντας σε όλα τα σπίτια
που κατοικούνται. Μπροστά πηγαίνουν τα τοπικά όργανα, νταούλι και φλογέρα, παίζοντας
διάφορους σκοπούς. Ιδιαίτερη αξία έχει
μία μοναδικής ομορφιάς πατινάδα. Ακολουθούν δύο άτομα που κουβαλάνε το πουργί =
μεγάλο ψάθινο πλεκτό καλάθι, μέσα στο οποίο μπαίνουν τα δώρα που προσφέρουν οι
νοικοκυραίοι στο θίασο ( λαγάνα, κρεμμύδια, χαλβάς, ελιές, σύκα, ξηροί καρποί,
σταφίδες, λούπινα, φρούτα κ.α.). Πίσω έρχεται ο θίασος των μεταμφιεσμένων, και
όλοι επισκέπτονται όλα τα σπίτια του
χωριού, αδιακρίτως κοινωνικής θέσης και οικονομικής κατάστασης.
Το τελετουργικό μέρος περιλαμβάνει, είσοδο στην αυλή ή μέσα στο σπίτι,
ανταλλαγή ευχών, συνήθως του τύπου «χρόνια πολλά» ή «καλή Σαρακοστή». Μερικές
φορές άκουσα να ξεστομίζεται συνειδητά η ευχή «ΚΑΛΗ ΧΡΟΝΙΑ», απομεινάρι ίσως
των χρόνων εκείνων που ο Μάρτιος ήταν αρχή του Χρόνου, χωρίς βέβαια σήμερα να εννοείται η αρχή του Χρόνου, αλλά η
αρχή της νέας σοδειάς. Οι νοικοκυραίοι
αντεύχονται και προσφέρουν στο θίασο σαρακοστιανά της ημέρας, άφθονο ΚΡΑΣΙ και
κυρίως πιάτα με στραγάλια, βρασμένο στάρι, λούπινα, σταφίδα , μύγδαλα, καρύδια
δηλαδή γεωργικά προιόντα που παράγει ο
τόπος.
Τα καταχύσματα αυτά θυμίζουν μορφές παλαιότατης γεωργικής
μαγείας, από τις οποίες πήγασε η πανσπερμία της αρχαιότητας.
Η πορεία συνεχίζεται ώσπου να γυριστεί κυκλικά όλο το χωριό, να
επισκεφθούν όλα τα σπίτια, και η κατάληξη θα είναι στη στην πλατεία του χωριού, όπου πάνω σε ένα
σάισμα (τρίχινη κουβέρτα), απλώνονται τα φαγώσιμα που μαζεύτηκαν. Μαζί με τα σαρακοστιανά που προσφέρει η
κοινότητα στους επισκέπτες, αλλά και το άφθονο ΚΡΑΣΙ, καλούνται όλοι οι
παρευρισκόμενοι, πανηγυριστές και θίασος, να φάγουν και να πιούν, «ένα είδος ομαδικής -θιασιακής- μεταλήψεως
και μεθέξεως εις το δρώμενον των παρευρισκόμενων αυτόθι εορταστών»
Το κοινό τραπέζι συνδέει με ιερούς δεσμούς όσους συμμετέχουν σε αυτό. Η
πρόσκληση σε γεύμα σημαίνει πρόσκληση σε ειρήνη και προστασία
Από την ιερότητα του γεύματος ο Μ. Nilsson,
εξηγεί και την πιο χαρακτηριστική από όλες τις λατρευτικές τελετές της
ελληνικής θρησκείας, τη θυσία των ζώων, ως «ένα γεύμα κοινό ανάμεσα στο θεό και
στους πιστούς, που τους συνδέει στενά μεταξύ τους. Στο γεύμα προσκαλούν με
προσευχές το θεό να έρθει. Παίρνει ο θεός τη μερίδα του και οι άνθρωποι τρώγουν
τις δικές τους.
Τα όργανα δεν σταματούν το παίξιμό τους. Μετά αρχίζει για όλους ο χορός σε κύκλο. ( όλοι οι χοροί
έτειναν να είναι κυκλικοί από τα αρχαία χρόνια, επειδή στρέφονται γύρω από
κάποιο ιερό πράγμα, μαγιόξυλο αρχικά ή θερισμένο σιτάρι, αργότερα η μορφή ενός
θεού ή το βωμό του) Harrison σελ 93
Σε αυτό το σημείο πρέπει να μείνω
και να κάνω προσπάθεια να ερμηνεύσω κάποια αντικείμενα που φέρουν μαζί
τους, φορούν ή κρατούν, τα μέλη του θιάσου
στον ΑΓΕΡΜΟ. Χωρίς οι ίδιοι που
τα φέρουν να μπορούν να τα ερμηνεύσουν, ελπίζω να δώσω κάποιες εξηγήσεις
βασιζόμενος στη σχετική βιβλιογραφία. Αυτά τα
αντικείμενα είναι συνήθως, κρεμασμένοι ΦΑΛΛΟΙ - ΡΑΒΔΙΑ - ΛΕΜΟΝΙΑ - ΠΟΡΤΟΚΑΛΙΑ- ΚΑΛΑΜΠΟΚΙΑ - σακουλάκια με ΣΤΑΧΤΗ.
Ο ΦΑΛΛΟΣ είναι το φανερό σύμβολο της γονιμοποιού
δυνάμεως στη Φύση. Με τον παραλληλισμό ανάμεσα στην ανθρώπινη και τη φυτική
γονιμότητα, που είναι ολοφάνερος στους αγροτικούς λαούς σε ένα πιο πρωτόγονο
στάδιο, ο φαλλός έχει τη θέση του σε πανάρχαιες ιεροτελεστίες της γονιμότητας.
Τον κρατούσαν και σε όλες τις διονυσιακές πομπές.
Αισχρολογία και απεικονίσεις γεννητικών οργάνων
είναι χαρακτηριστικά όλων των γιορτών που αποσκοπούν στη γονιμότητα, στη γένεση
ανθρώπων και καρπών
Όμως ο φαλλός έχει και άλλες δύο
ιδιότητες οι οποίες συμπεραίνονται από
μία σκανδαλιστική αλλά αξιομνημόνευτη περίπτωση της αρχαίας ελληνικής θρησκείας
: την
ερμαική στήλη. Αυτή ήταν ένα μάλλον επιβλητικό, συνήθως γενειοφόρο,
κεφάλι πάνω σε μια τετράπλευρη στήλη
και, στην κατάλληλη θέση, ένας μη δυνάμενος να παρερμηνευθεί, ρεαλιστικά
αποδοσμένος, όρθιος φαλλός. Αυτές οι ερμαικές στήλες ήταν τοποθετημένες στις
εισόδους σπιτιών, στα σταυροδρόμια έξω από πόλεις, στην αγορά και στα σύνορα
μεταξύ πόλεων. Δεν ήταν στημένες στην κρεβατοκάμαρα, ούτε σε χωράφια με σιτηρά,
ούτε σε σταύλους. Ο ρόλος τους ήταν αποτροπαικός δηλ. αποτρεπτικός. Ποιος είναι
όμως αυτός που πρέπει να κρατηθεί μακριά με τέτοια μέσα ; Οι απρέπειες μάλλον τραβούν το
βλέμμα, γι αυτό και αποτρέπουν το κακό μάτι, πρότεινε ο Πλούταρχος. Οι άνθρωποι συνειδητά ή ασυνείδητα γνωρίζουν τι
σημαίνει αυτή η πράξη επίδειξης : μία εκδήλωση που μεταδίδει ένα μήνυμα ισχύος
με τη σημασία του. Κάθε άτομο που πλησιάζει απ’ έξω -σπίτι,
πόλη- θα παρατηρήσει ότι αυτή η ομάδα που είναι μέσα -σπίτι, πόλη- δεν αποτελείται από ανίσχυρες γυναίκες και
παιδιά, αλλά απολαμβάνει της προστασίας του ανδρισμού.
Ένα άλλο αντικείμενο που κρατούν τα μέλη του θιάσου είναι το ΡΑΒΔΙ.
Ραβδιά σαν μαγκούρες αλλά και μεγαλύτερα
μήκους 3-4 μέτρων. ( σχετικές
εικόνες σε παρόμοια δρώμενα υπάρχουν στο
βιβλίο του Γ. Μέγα για τις ελληνικές
γιορτές, ).
Η ράβδος χρησιμοποιείται είτε
για την επαγωγή καλών πνευμάτων ή για
την αποτροπή των κακών.
Η ράβδος ως μαγικό ραβδί, ήταν ήδη από
την αρχαιότητα ΄΄πεισίβροτος΄΄, σαγηνευτής νεκρών, πριν γίνει ως σκήπτρο, πεισίβροτος, κυβερνήτης θνητών .
Το σκήπτρο δηλώνει εξουσία καθώς και
το λεμόνι ή πορτοκάλι που κρατούν
συνήθως οι πρωταγωνιστές από σχετικά δρώμενα, τα οποία εξυμνούνται στα δημοτικά
μας τραγούδια σαν εξαιρετικό χάρισμα πλουσίου γυναικείου στήθους και που γι’ αυτό υπάρχει
η σχετική λαική έκφραση ερωτικών γενικά επιδόσεων της «αρεσκείας για τα ξυνά», που υπαινίσσονται επίσης την όχι
πάντοτε άνετη πραγματοποίησή τους. Το πορτοκάλι και το λεμόνι δηλώνουν, όπως το
σφαιρικό σύμβολο εξουσίας με τον σταυρό που έφεραν οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες,
τη θεηγόρο προβολή της urbi et orbi , δηλαδή στις πόλεις και στην υφήλιο, δηλαδή σε όλο
το ντουνιά. Ο τελευταίος φουστανελλάς φύλακας των κήπων του Ζαππείου που τον
φώναζαν «Μερακλή», κρατούσε πάντοτε ένα
λεμόνι στο χέρι του και το σκήπτρο κάτω από τα λαγκιόλια του. (
παραδείγματα ανθρώπων που κρατούν
ράβδους για εξουσία κοσμική ή άλλη,
βασιλείς, στρατηγοί, μητροπολίτες, κ.α)
Και για να επανέλθουμε στη
Νέδουσα την Καθ. Δευτέρα, τι άραγε να συμβολίζουν αυτοί του θιάσου με τα ραβδιά
τους μικρά και μεγάλα ; την εξουσία τους ( πραγματική ή όχι), και τη δύναμη
επίκλησης των καλών πνευμάτων της βλάστησης
ή αποτροπή των κακών.
Το καλαμπόκι που κρατούν
εκτός του ότι είναι ένα προιόν με σπόρους, είναι και ένα είδος βασικό της
γεωργικής παραγωγής που προσπαθούν να τονώσουν και να εξασφαλίσουν με ορισμένες
τελετές, που ανήκουν γενικά σε ένα παλιό θρησκευτικό υπόστρωμα και έχουν μαγικό
χαρακτήρα. Ας μην μας διαφεύγει ότι το
στέλεχος, πάνω στο οποίο είναι οι σπόροι-κούκλα-, θυμίζει φαλλό.
Η ΣΤΑΧΤΗ που χρησιμοποιούν έχει δύναμη αποτρεπτική. Ιδιαίτερα η στάχτη
του Δωδεκαήμερου. Η στάχτη φυλάει τα φυτά, τα δέντρα και το σπίτι από τα
μαμούδια και άλλα κακά. Οι γεωργοί ανακατεύουν τη στάχτη του Δωδεκαήμερου
από το τζάκι τους, με το σπόρο που θα φυτέψουν για να μη βγάζουν τα γεννήματα
δαυλό.
Η συνηθισμένη χρήση της είναι στάχτη σε ένα σακούλι, ή σε ένα καλτσόν
γυναικείο και με αυτό χτυπούν τους επισκέπτες.
Έχει όμως και δύναμη γονιμοποιητική, όπως το αλεύρι και η μουντζούρα (
αναφορά εκτενής έγινε στο Μουντζούρωμα).
ΤΡΑΓΟΙ
Αφού ο θίασος έχει φάει στο κοινό γεύμα και η οινοποσία έχει αρχίσει να προκαλεί τη σχετική
ευθυμία στα μέλη του θιάσου, αλλά και στους παρευρισκόμενους, ετοιμάζεται η
επόμενη πράξη (επεισόδιο) του Δρώμενου.
Η ονομασία Τράγοι χαρακτηρίζει αυτό που θα επακολουθήσει και δεν είναι παρά μία
΄΄Σύναξη των Τράγων΄΄.
Μερικά μέλη του θιάσου μεταμφιέζονται φορώντας παλιά ρούχα, μάσκες με
ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τα τεράστια κέρατα, κρεμώντας κουδούνια μικρά και
μεγάλα που κάνουν δαιμονισμένο θόρυβο,
έρχονται στη πλατεία του χωριού, όπου και επιδίδονται σε εικονικά παλέματα
μεταξύ τους, σε επιθέσεις κατά των
παρευρισκομένων -ιδιαίτερα των γυναικών-, αλλά και αυτοσχεδιάζουν κάνοντας κάθε τι που
δείχνει τον ζωώδη και επιθετικό
χαρακτήρα τους.
Αναλυτικότερα οι Τράγοι της Νέδουσας αποτελούν παραλλαγή των
μεταμφιέσεων που και σήμερα συνεχίζονται ακόμη, στον βορειοελλαδικό χώρο
περισσότερο, ιδιαίτερα την περίοδο του Δωδεκαήμερου και λιγότερο τις Αποκριές,
χωρίς αυτό να σημαίνει ότι αυτό που γίνεται στη Νέδουσα είναι μίμηση κάποιου
άλλου Δρώμενου. Εξ άλλου παντού βασικά μέρη των μεταμφιέσεων αυτών είναι τα
παλιά ρούχα, τα δέρματα ζώων ή υποκατάστατά τους, ζωόμορφες προσωπίδες και
μεγάλα ποιμενικά κουδούνια.
Τα παλιά ρούχα, αυτός που το 1998
τα φοράει, σίγουρα αναγνωρίζει ότι αποτελούν παραδοσιακή κληρονομιά,
οικογενειακή ή κοινοτική, και έχουν ηλικία τουλάχιστον 100 ετών. Φορώντας τα
νιώθει σεβασμό για τις προηγούμενες γενιές που φόρεσαν τα ίδια τρίχινα ρούχα
(κάπες και παντελόνια) και παρέδωσαν αλώβητο το έθιμο μέχρι σήμερα.
Η μεταμφίεση με τη βοήθεια της μάσκας, ανεξάρτητα από το χρόνο και το
χώρο που παρουσιάζεται, αποτελεί συνήθεια που χάνεται στα βάθη του παρελθόντος,
γνωστή σε αρχαίους και σε νεώτερους λαούς, κάθε πολιτιστικής βαθμίδας. Αφετηρία
της αποτελεί η δοξασία πως αυτός που ντύνεται δέρμα ζώου ή φορεί προσωπίδα, όσο
διαρκεί η μεταμφίεση, ενσαρκώνει εκείνο που εικονίζει και έχει τη δύναμη και
τις ιδιότητές του.
Τα κουδούνια συναντώνται στην
Ελλάδα με τρεις ιδιότητες. Σαν ηχητικά αντικείμενα, σαν μουσικά όργανα και σαν
αποτρεπτικά στοιχεία. Στους Τράγους της Νέδουσας τα κουδούνια χρησιμοποιούνται
με προτρεπτική και αποτρεπτική ιδιότητα. Με την μαγική δύναμη του ήχου τους
προστατεύουν το χώρο και εμποδίζουν τα κακά πνεύματα να πλησιάσουν. Θα πρέπει
όμως να αναφερθεί και μία άλλη ιδιότητα των κουδουνιών που αναφέρει ο Β. Πούχνερ, αυτή που θέλει τα κουδούνια να ηχούν
στις αρχές της Άνοιξης για να ξυπνήσουν τους δαίμονες της βλάστησης.
Δεν θα πρέπει βέβαια να παραβλέπεται
και το ότι η κατασκευή δερμάτινων ρούχων ήταν εύκολη υπόθεση στα
κτηνοτροφικά μέρη, αφού η εξεύρεση δέρματος ήταν πιο εύκολη από την κατασκευή
μάλλινων ρούχων.
Πρέπει όμως να γίνει και η περιγραφή αυτής της φάσης, που όπως προείπα
είναι η τρίτη του συνολικού Δρωμένου και ένας
χαρακτηρισμός θα ήταν «Τράγοι της
Νέδουσας».
Μέλη του θιάσου, 10-15 περίπου, ντύνονται με παλιά ρούχα, φορούν μπότες
με τρίχινες περικνημίδες ή σκέτες γαλότσες και φορούν στο κεφάλι τους
κατασκευές που καταλήγουν σε υπερμεγέθη κέρατα. Στο σώμα τους κρεμούν κουδούνια
μικρά και μεγάλα, στρογγυλά ή μακρόστενα και τα δένουν με ειδικό τρόπο για να
τα ασφαλίσουν. Χωρίζονται σε ομάδες ανά τρεις ή και δύο και δένονται μεταξύ
τους με σκοινί που κουμαντάρει ένας υποδυόμενος τον τσοπάνο. Η διαδικασία
μεταμφίεσης κρατάει μία ώρα περίπου, απαιτεί αυτοσυγκέντρωση από τους
μεταμφιεζόμενους και βοήθεια από τους
φίλους στο ντύσιμο, ιδιαίτερα στην τοποθέτηση των κεράτων και των κουδουνιών.
Όταν ετοιμαστούν, με τη συνοδεία των οργάνων βαδίζουν από το σπίτι που
ντύθηκαν, μέσω του στενού δρόμου προς την πλατεία. Στη διαδρομή δοκιμάζουν τα
κουδούνια τους πηδώντας και ετοιμάζονται ψυχολογικά για το ρόλο του τράγου.
Η είσοδός τους στη πλατεία, όπου θα ΄΄παιχθεί΄΄ το επεισόδιο, είναι
εντυπωσιακή, μα ακόμη εντυπωσιακότερος είναι ο ήχος των δεκάδων κουδουνιών που
ηχούν ακανόνιστα. Η επιθετικότητα των τράγων είναι ακραία. Παλεύουν μεταξύ
τους, συγκρούονται με τις άλλες ομάδες-κοπάδια, πηδούν, τα κουδούνια χτυπούν,
ορμάνε στους παρευρισκόμενους , ιδιαίτερα στις γυναίκες, σφύζουν από ζωντάνια
και με κόπο οι τσοπαναραίοι τους συγκρατούν. Για 15 λεπτά συμβαίνουν όλα αυτά
και μετά αποσύρονται.
Έγραφα στις 10.3.97, για την πρώτη γνωριμία μου με τους τράγους στις 6.3.95. «Ο τράγος είναι σύμβολο
αρρενωπότητας και δύναμης. Ξεχειλίζει από ζωώδεις ορμές. Κλεισμένοι στο
μαντρί-σπίτι όλο το χειμώνα, βγαίνουν στη φύση τώρα την άνοιξη και αφήνονται.
Παίζουν, παλεύουν, κάνουν σκανταλιές, ψάχνουν το θηλυκό. Οι ερωτικές ορμές τους
είναι ασυγκράτητες. Γύρω όλα ερωτεύονται. Από τα σκαθάρια μέχρι τον άνθρωπο. Ο
τσοπάνος είναι η εγκράτεια, η λογική, τα πρέπει, οι αναστολές, ο Νόμος, ο
άρχοντας. Ο τράγος-λαός δεν κρατιέται. Η φύση και το ένστικτο τον καθοδηγεί.
Δύσκολα θα υποταχθεί. Το ραβδί στο χέρι του τσοπάνου θέλει να οδηγήσει και να
φοβίσει. Το κινεί στον αέρα και χτυπά τα κέρατα των τράγων για αποτροπή του
κακού και επαγωγή του καλού.»
Τα όργανα μετά την αποχώρηση των τράγων συνεχίζουν το παίξιμό τους και
όλος ο κόσμος τον χορό σε κύκλο.
ΑΡΟΤΡΙΑΣΗ
«.........Ετοίμασε δύο αλέτρια,
στο σπίτι φτιάχνοντάς τα, μονοκόμματο και συνδεμένο, γιατί πολύ καλύτερο είναι
αυτό. Γιατί αν το ένα σπάσεις, το άλλο θα βάλεις στα βόδια. Από δάφνη και από φτελιά
είναι το πιο ασκουλήκωτο τιμόνι, από δρυ το αλετροπόδι, το στιβάρι από
πουρνάρι. Και το ζευγάρι εννιάχρονο σερνικά να αποκτήσεις, γιατί αυτών η δύναμη
δεν κόβεται, αφού στην ακμή τους βρίσκονται. Αυτά είναι τα πιο καλά στη δουλειά. Αυτά δεν θα μαλώσουν στο αυλάκι και σπάσουν το αλέτρι
και ν’ αφήσουν αγίνωτη τη δουλειά. Και σ’ αυτά από κοντά σαραντάρης γερός να
πηγαίνει έχοντας φάει ψωμί τετράκοφτο οχτώ μπουκιές, που φροντίζοντας τη
δουλειά θα τραβάει ίσα στ’ αυλάκι, χωρίς να κοιτάει για τους συνομίληκους αλλά
στη δουλειά έχοντας την ψυχή του. Απ’ αυτόν άλλος νεότερος δεν
θάναι καλύτερος να σκορπάει το σπόρο και ν’ αποφεύγει το
διπλοσπάρσιμο.........»
Έτσι συμβουλεύει ο Ησίοδος, τον 7ο π.Χ αιώνα, τους αγρότες.
Και πως να μην είναι σπουδαία η αναφορά στο Αλέτρι που γίνεται από τον Ησίοδο,
αφού στην εποχή του βρίσκεται στο κατακόρυφο της αξίας του αυτός ο «πρωτόγονος»
τρόπος καλλιέργειας της Γής, ιδιαίτερα που το Υνί είναι τότε σιδερένιο.
Η ΑΡΟΤΡΙΑΣΗ είναι η τέταρτη πράξη (επεισόδιο) του Δρωμένου της Νέδουσας.
Η αροτρίαση και ο γάμος που θα ακολουθήσει, είναι οι κύριες πράξεις με
ολοφάνερες τις προσπάθειες για πρόκληση και εξασφάλιση της γονιμοποίησης.
Το αλέτρι είναι από τα αρχαιότερα γεωργικά εργαλεία που έδωσε στον
άνθρωπο τη δυνατότητα να καλλιεργήσει τη Γη και να παράγει τη σοδειά του
σπιτιού του. Το πόσο καλυτέρεψε τη ζωή του ανθρώπου η εφεύρεση του αρότρου είναι εύκολο να φανταστούμε. Γι
αυτό και έγινε ένα ιερό εργαλείο στην αιώνια προσπάθεια του ανθρώπου για την
καλυτέρεψη και απλοποίηση των γεωργικών εργασιών. Οι πρόγονοί μας πιστεύανε
βαθιά ότι η βάση της ύπαρξης μιας κοινωνίας βρίσκεται στη καλλιέργεια της Γης.
Τα βόδια «τα δαμαλάκια», ήταν από τους αρχαίους χρόνους από τα πρώτα
οικόσιτα ζώα και ο κυριότερος συνεργάτης του γεωργού στην άροση της γης. Τα
σπουδαία αυτά ζώα, προτού έρθουν τα άλογα στην Ευρώπη, εκτός από βοηθοί στο
όργωμα, προσέφεραν γάλα, το κρέας και ζεύονταν στα κάρα μεταφοράς. Ο όγκος
τους, η μεγαλοπρέπεια, τα κέρατά τους, η υπακοή, τα καλοσυνάτα μεγάλα μάτια
τους, η δύναμή τους και η αντοχή τους στον κάματο, τα έφερε στην πρώτη θέση
εκτίμησης στη καρδιά των ανθρώπων.
Αροτρίαση και σπορά αντιπροσωπεύουν
βασικά έργα βιοπορισμού και τα έργα του κύκλου αυτού, καθώς και τα εργαλεία του,
καλύφθηκαν προαιώνια με το πέπλο του θρύλου και της ιερότητας.
Εκτός όμως από τη χρησιμοποίησή του στην ακλλιέργεια της γης, το άροτρο
το χρησιμοποιούσαν και αλλού.
Στις μεθόδους αποδιώξεως των
ασθενειών, ιδίως όταν κινδύνευε χωριό ή πόλη, στα αρχαία χρόνια, προσέφευγαν σε
τελετές αροτρίασης. Έζευαν δίδυμα μοσχαράκια στο άροτρο και χάραζαν γραμμή
κυκλικά του οικισμού. Για την πρόκληση της ευφορίας των καρπών της γης, άλλοτε
ήταν κοινότατη η συνήθεια της περιφερούς αροτρίασης του χωριού. Επίσης « κατά
την κτίσιν χωριού ή πόλεως», αφού επέλεγαν τον τόπο, έκαναν αροτρίαση κυκλική
του μέρους που θα έχτιζαν τα σπίτια τους, με το ιερό άροτρο και τα ιερά βόδια,
που πάντα είχαν μαζί τους στους εποικισμούς τους.
Επεκτάθηκα για να κατανοήσει ο αναγνώστης την αξία και τη σημασία που
απέδιδαν οι αρχαίοι Έλληνες, και άλλοι λαοί, στο αλέτρι και στη χρησιμότητά
του.
Την ίδια αξία αποδίδουν και οι σημερινοί κάτοικοι της Νέδουσας στη
ΑΡΟΤΡΙΑΣΗ. Κύρια πρόσωπα του θιάσου είναι, ο ζευγολάτης, το αλέτρι και τα
«δαμαλάκια». Ακόλουθοί τους ο υπόλοιπος θίασος με συναφείς μεταμφιέσεις.
Ο Ζευγολάτης «σαραντάρης γερός, έχοντας φάει ψωμί τετράκοφτο οκτώ
μπουκιές», τα χρόνια που παρακολουθώ το Δρώμενο είναι το ίδιο πρόσωπο. Σοβαρός
λιγομίλητος, δουλευτής, δείχνει ότι δίκαια έχει αυτό το ρόλο. Το αλέτρι με το
σιδερένιο υνί ανήκει στα σύνεργα του θιάσου και φυλάσσεται. Τα ρούχα που φορεί
ο ζευγολάτης είναι αυτά της εργασίας. Τα δύο «δαμαλάκια» (αρσενικά δυνατά
βοιδάκια) που μπαίνουν στο ξύλινο ζυγό, φορούν μαύρα παλιά πανωφόρια, κρεμούν
κουδούνια μεγάλα στο λαιμό, καλύπτουν το
πρόσωπό τους με μαύρο μαντήλι και φέρουν αληθινά βοδινά κέρατα στεργιωμένα με
ειδικό τρόπο. Οι υπόλοιποι του θιάσου ντύνονται ανάλογα με τις ανάγκες της
εργασίας και είναι εφοδιασμένοι με τα σχετικά εργαλεία. Ειδικότερα :
Η προετοιμασία και η εκκίνηση της πομπής του θιάσου γίνεται πάντα από το
ίδιο μέρος, από το σπίτι δηλαδή που
είναι από χρόνια καθιερωμένο σαν «έδρα του». Εκεί ντύνονται και εφοδιάζονται με
τα απαραίτητα. Η πορεία του θιάσου γίνεται από τον ίδιο στενό δρόμο με κατάληξη
την πλατεία του χωριού, όπου και θα «εκδηλωθεί» το επεισόδιο της Αροτρίασης.
Μπροστά πηγαίνουν 2-3 άτομα εφοδιασμένα με ταγάρια που περιέχουν τον σπόρο (
καλαμπόκι, στάρι, στάχτη), άλλοτε είναι άνδρες και άλλοτε γυναίκες. Βγάζουν
φούχτες-φούχτες τους σπόρους και τους ρίχνουν καταγής. Ακολουθεί το Αλέτρι με
τον Ζευγολάτη, ο οποίος οδηγεί τα δύο δαμαλάκια του ζυγού και κουμαντάρει το
υνί.. Γεμάτος σεβασμό προς το ιερό
όργωμα, ξεκινάει κάνοντας το σταυρό του, κάνει ΤΡΕΙΣ ΦΟΡΕΣ τον κύκλο της πλατείας, με φορά
αντίθετη από αυτή των δεικτών του ρολογιού. Το υνί σέρνεται πάνω στο
τσιμέντο τώρα πια, αλλά η δουλειά γίνεται. Όταν τελειώσει και τον τρίτο κύκλο
ετοιμάζεται να αποχωρήσει από την πλατεία, γυρίζει το κεφάλι του πίσω και
επιθεωρεί με το βλέμμα του το «οργωμένο» μέρος. Κάνει το σταυρό του και αποχωρεί γεμάτος ικανοποίηση που όλα πήγαν
καλά.
Πίσω από τον ζευγολάτη, την ώρα του οργώματος, ακολουθούν άτομα με
αξίνες, κασμάδες, γράβαλα και άλλα συναφή εργαλεία της σποράς και του
οργώματος, τα οποία κάνουν εικονικά τις
αναγκαίες εργασίες που ακολουθούν το όργωμα.
Η πράξη κρατάει περί τα 10 λεπτά και μετά γίνεται η αποχώρηση του
αρότρου του ζευγολάτη και των δαμαλιών. Όλοι
οι άλλοι μένουν στη πλατεία και αρχίζουν τον κυκλικό χορό, συνοδεία των
οργάνων, «πάνω στη σπαρμένη και οργωμένη γη». Ο κύκλος που δημιουργείται με το
χορό είναι μία επιπλέον εξασφάλιση για όλους. Τα όργανα συνεχίζουν να παίζουν
συρτά και τσάμικα και ΟΛΟΙ οι παρευρισκόμενοι χορεύουν.
Εκτός από τα συνηθισμένα εργαλεία που συνοδεύουν την Αροτρίαση, έχουν
εμφανιστεί, κατά καιρούς, και άλλα
αντικείμενα τα οποία κουβαλούν τα μέλη του θιάσου, και τα οποία αντικείμενα, φαινομενικά, δεν ερμηνεύουν τη
σχέση τους με το επεισόδιο του οργώματος. Θα αναφέρω τρία χαρακτηριστικά
παραδείγματα :
Μια χρονιά παρουσιάστηκε ένας υπερμεγέθης φαλλός, ύψους 2 περίπου
μέτρων. Είχε κατασκευαστεί από πλαστική
μαύρη σακούλα (σκουπιδιών), είχε «πνιγεί» κατάλληλα στο εμπρός άκρο για
να θυμίζει την κατάληξη του αντρικού μορίου, και στο κάτω μέρος είχαν κρεμάσει
δύο μικρές σακούλες, σαν όρχεις. Ολόκληρη η κατασκευή είχε επενδυθεί εσωτερικά
με σκληρό χαρτόνι και τη φορούσε (είχε μπεί όλος μέσα) κάποιος που συνόδευε το
θίασο.
Για τον συμβολισμό που έχει ο φαλλός σε αυτές τις γιορτές έγινε αναφορά
πιο πάνω. Εδώ απλώς θα επαναλάβω πως ο φαλλός συμβολίζει την γονιμότητα και
έχει σχέση με τη γονιμοποίηση της γης, την οποία στη φάση της Αροτρίασης
προκαλεί το ΥΝΙ του αρότρου. Παλαιότερα
το σιδερένιο υνί είχε σπουδαίο ρόλο και στο γάμο, με κυριότερη στιγμή αυτή που
η νύφη καθώς έμπαινε στο νέο της σπιτικό μετά το γάμο, η πεθερά της την έβαζε
να πατήσει το υνί του σπιτιού, και για νάναι σιδερένια αλλά και για να είναι
γόνιμη (καρπερή).
Σχετικά με την αξία που έχει το υνί
σημειώστε το ότι στα χωριά της Αγχιάλου
το βράδυ της τελευταίας Αποκριάς (και αλλού πιθανώς) θυμιάτιζαν αρχικά
το τραπέζι με το υνί του αλετριού, γιατί όπως λένε «μ’ αυτό είναι η ζήση».
Ο καθ. Γ. Μέγας αναφερόμενος στη τελετή
των Καλογέρων στη Βιζύη της Θράκης ( δρώμενο αροτρίασης όπως αυτό στη Νέδουσα),
μεταφέρει τα σχόλια ενός εκ των πρώτων ερευνητών του δρωμένου αυτού, του Άγγλου
R.
Dawkins, ο οποίος το 1906 έγραφε πως « όλα στην τελετή των Καλογέρων θυμίζουν
τη διονυσιακή λατρεία, αλλά στη πραγματικότητα όλα είναι αρχαιότερα του
Διονύσου. Είναι πράξεις της θρησκείας
των πρωτόγονων γεωργών, οι οποίοι ζητούσαν με τρόπους ομοιοπαθητικής μαγείας,
να επενεργήσουν στη βλάστηση των αγρών, να ενισχύσουν τη δύναμη που γονιμοποιεί
τη γη , προτού ακόμη αυτή η δύναμη εξατομικευθεί στη φαντασία τους και γίνει
θεός Φαλλήν ή Διόνυσος ή κάποιος άλλος θεός της βλάστησης.»
Συνηθισμένη επίσης είναι η παρουσία μέλους του θιάσου να κουβαλάει στη
πλάτη του ψεκαστήρα και ψεκάζει με ΝΕΡΟ όλο τον κόσμο. Το νερό στεργιώνει την
υγεία και την ευτυχία και έχει σωτήρια δύναμη (αγιασμός, ραντίσματα σε
πανηγυρίζοντες ναούς)
Επίσης κάποια χρονιά ένας από τον θίασο είχε φορτωθεί ολόκληρο αλουμινένιο
ΝΕΡΟΧΥΤΗ και ακολουθούσε στην αροτρίαση. Το νεωτεριστικό αυτό στοιχείο έχει
σχέση με το νερό και βέβαια θέλει να προκαλέσει τη πτώση βροχής-νερού- σε
μεγάλη ποσότητα, μετά το όργωμα, για να φυτρώσει και να καρπίσει ο σπόρος που
έπεσε.
«Το στάρι, από το οποίο γίνεται το ψωμί, είναι το σπουδαιότερο μέσο
επιβιώσεως και γι’ αυτό το νερό που πέφτει σαν βροχή είναι το σπουδαιότερο απ’
όλα. Το στέλνει ο Δίας, ο θεός του καιρού, που σιγά-σιγά γίνεται ο θεός της
ευφορίας»
Τελειώνοντας τα σχετικά με την
ΑΡΟΤΡΙΑΣΗ θέλω να τονίσω τον σεβασμό που έχουν όλα τα μέλη του θιάσου,
ιδιαίτερα όμως ο ζευγολάτης, γι’ αυτό που κάνουν. Μου ανέφεραν ότι κάποτε δύο από τα μέλη του θιάσου που
υπηρετούσαν στο στρατό, περίπου πριν 20 χρόνια, όταν έμαθαν ότι στο χωριό τους
τη Νέδουσα δεν θα γινόταν το Καρναβάλι επειδή δεν υπήρχε ενδιαφέρον από άλλα
άτομα, έφυγαν από τη μονάδα, κάπου στη Μακεδονία, με κίνδυνο να χαρακτηριστούν
λιποτάχτες, για νάρθουν στο χωριό και να βοηθήσουν να γίνει το Καρναβάλι, που
έγινε τελικά.
« Γιατί αν μια χρονιά δεν γίνει, δεν
θάχουμε καλή σοδειά και θ’ αρρωστήσουμε».
ΓΑΜΟΣ
Στο σπίτι που είναι η έδρα του θιάσου τα γέλια, οι φωνές και οι
ετοιμασίες δίνουν και παίρνουν. Όλα πήγαν καλά στη Αροτρίαση και είναι
ενθουσιασμένοι. Ετοιμάζονται για την
πέμπτη φάση του Δρώμενου που
είναι ο ΓΑΜΟΣ, ο ιερός γάμος θα έλεγα ακριβέστερα, γιατί αυτός είναι που θα
ολοκληρώσει τη σπορά και το όργωμα. Λοιπόν : Οι γυναίκες του θιάσου, με επικεφαλής την
εμπειρότερη, διαλέγουν έναν ευειδή, αρρενωπό ΝΕΟ και τον γδύνουν τελετουργικά
σαν άλλες σύγχρονες « Βάκχες» (βλ. δράμα του Ευριπίδη), όχι μαινόμενες όπως
αυτές που εκρεούργησαν τον Ορφέα Μαινάδες, αλλά απλώς βγάζοντας τα ρούχα του.
Τον ντύνουν έπειτα με φορεσιά ΝΥΦΗΣ
(στο αρχαίο ελληνικό θέατρο όλους τους γυναικείους ρόλους τους έπαιζαν
άντρες αλλά και σε άλλα δρώμενα, άνδρες μεταμφιέζονται σε γυναίκες),
ακολουθώντας το έθιμο και τραγουδώντας γαμήλια τραγούδια. Μέσα στο δωμάτιο είναι
μόνο γυναίκες που βοηθούν στο ντύσιμο και γενικά στις ετοιμασίες ( στέφανα,
προικιά, ρύζι, κουφέτα κ.λ.π.)
Επιτρέπεται η παρουσία μικρών παιδιών και ενός μουσικού που παίζει με τη
φλογέρα σκοπούς του γάμου. Οι άντρες έξω ντύνονται και τραγουδούν. Μόλις
τελειώσει το ντύσιμο της νύφης, μπαίνει μέσα και ο γαμπρός για να ντυθεί.
Συνήθως ο γαμπρός που επιλέγεται είναι πιο κοντός από τη νύφη, πιο αδύνατος και
γενικά η επιλογή του γίνεται ανάλογα με τα «χαρακτηριστικά» της νύφης.
Απαγορεύεται κάθε επαφή μεταξύ των μελλονύμφων, παρ’ όλο που ντύνονται στο ίδιο
δωμάτιο. Μόλις τελειώσουν ξεκινούν για την πλατεία.
Βασικός συντελεστής σε αυτό το επεισόδιο είναι και «ο ιερέας», που θα
τελέσει το μυστήριο. Συνήθως επιλέγεται κάποιος από τον πυρήνα του θιάσου, ώστε
να έχει τον αέρα που χρειάζεται αλλά και την ευγλωσσία να τελέσει το μυστήριο
και να απαγγείλει τις ευχές.
Η πομπή ακολουθεί το πραγματικό χωριάτικο τυπικό. Μπροστά πηγαίνουν τα
στέφανα φτιαγμένα από κληματόβεργα και ακουμπισμένα σε μεταξωτό πανί που
καλύπτει ένα σεντούκι με προικιά. Ακολουθεί ο γαμπρός με τους συγγενείς του και
τους φίλους του που του τραγουδούν τη «νερατζούλα». Μετά έρχεται ο παπάς με τον
βοηθό του, κρατώντας ένα αυτοσχέδιο λιβανιστήρι, ενώ στο λαιμό του κρέμεται μια
τσότρα κρασί. Πιο πίσω ακολουθεί η νύφη συνοδευόμενη από τους άντρες της
οικογένειάς της και ακολουθούμενη από
από συγγενείς της που φορούν τα «καλά» τους ρούχα. Η νύφη συνήθως μεταφέρεται
πάνω σε γάιδαρο, το ζώο που πρωταγωνιστούσε στις κωμικές παρελάσεις των αρχαίων
γλετζέδων στις διονυσιακές πομπές. Η φλογέρα συνοδεύει τα τραγούδια.
Η πομπή περνάει από το γνωστό πλέον στενό δρόμο. Η νύφη καβάλα στο
γάιδαρο συνήθως σταματάει σε μερικά σπίτια που της δίνουν ευχές και κερνάνε
λουκούμι το ζώο. Κάποια χρονιά
εμφανίστηκε ένας εκ των συνοδών που κρατούσε, δίκην λαβάρου του γάμου, μια
σφούγγια που σκουπίζουν το φούρνο. ( είναι γνωστό ότι το λάβαρο του γαμπρού ή
της νύφης έχει ιδιαίτερη σημασία και αξία στη γαμήλια πομπή)
Σαν φθάσουν στη πλατεία ση νύφη ξεπεζεύει, παίρνει τη θέση της δίπλα στο
γαμπρό και αρχίζει ο ιερέας τη γαμήλια τελετή. Κάποιος είναι δίπλα σαν
κουμπάρος. Ο ιερέας αρχίζει να μουρμουρίζει όσους εκκλησιαστικούς ύμνους
θυμάται, παραλλάζοντας μερικώς ή ολικώς τα λόγια ώστε το αποτέλεσμα να προκαλεί
γέλιο. Το μυστήριο τελειώνει με
αθυρόστομες ευχές αλλά και συμβουλές προς τους νεόνυμφους, εν μέσω γενικής
ευθυμίας και ΧΩΡΙΣ ΚΑΝΕΙΣ ΝΑ ΝΙΩΣΕΙ ΝΤΡΟΠΗ ΓΙΑ ΤΙΣ ΑΣΕΜΝΕΣ ΛΕΞΕΙΣ ΠΟΥ ΑΚΟΥΕΙ.
( Το καλοκαίρι του 1998 έγινε της μόδας η φράση « Δεν υπάρχουν χυδαίες λέξεις
μόνο χυδαίοι άνθρωποι» του Λορ. Μαβίλη, την οποία δυστυχώς χρησιμοποίησαν
πολιτικοί για δική τους χρήση. Νομίζω ότι αυτή η φράση πάει γάντι για την τύχη που επεφύλαξαν σε κείμενό μου,
για το Δρώμενο της Νέδουσας, κάποια μέλη του παλαιότερου πολιτιστικού συλλόγου
της πόλης μας)
Μόλις ο ιερέας πει « ο γαμπρός να φιλήσει τη νύφη», και οι δύο
αγκαλιάζονται, πέφτουν κατά γης(εκεί που πριν είχε το χώμα ΟΡΓΩΘΕΙ) και
ακολουθεί μίμηση της πράξης της συνουσίας. Οι γύρω τους ραίνουν με ρύζι,
καλαμπόκι, λούπινα, ρόδια, στραγάλια και λοιπούς σπόρους. Το αποκορύφωμα της
ευθυμίας είναι όταν οι αγκαλιασμένοι κυλούν στο χώμα, και πότε βρίσκεται από
πάνω η νύφη και πότε ο γαμπρός, αλλά και οι δύο όταν είναι από πάνω κάνουν
κινήσεις εμβολισμού.
Ας θυμηθούμε κάποιους στίχους του
Ησίοδου :
Η Δήμητρα τον Πλούτο
γέννησε η θεικότατη θεά
με τον ήρωα Ιάσιο
σμίγοντας στη γλυκιά αγάπη
σε τρισαλέτριστο
χωράφι......
{ΤΟ «ΧΩΡΑΦΙ» ΕΙΧΕ ΟΡΓΩΘΕΙ ΤΡΕΙΣ ΦΟΡΕΣ
ΣΤΗ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΗ ΠΡΑΞΗ ΚΑΙ ΕΚΕΙ ΠΑΝΩ ΕΡΩΤΕΥΟΝΤΑΙ ΟΙ ΝΕΟΝΥΜΦΟΙ}
Πρόκειται για τη μυθική μεταμόρφωση μιας γνωστής τελετουργίας που με την
ανθρώπινη αναπαραγωγή προσπαθεί να τονώσει τη γονιμότητα των αγρών.
Για τον πρωτόγονο άνθρωπο, γράφει ο M. Nilsson,η
γονιμότητα είναι μία και ίδια παντού, σε όλη τη φύση. Ο σπόρος τοποθετείται στη
γη όπως στους μητρικούς κόλπους. Το σπαρτό ξεφυτρώνει από τη γη όπως το παιδί
βγαίνει από την κοιλιά της μητέρας του. Η πράξη που εδώ προκαλεί γονιμότητα
πρέπει να προκαλέσει, σύμφωνα με την κοινή πίστη, και εκεί τη γονιμότητα. Από
την εξομοίωση αυτή κάθε γέννησης, της ανθρώπινης ζωής καθώς και των σπαρμένων
χωραφιών, προήλθε η λατρεία του φαλλού στην αρχαία Ελλάδα και σε πολλές άλλες
χώρες της γης.
Αφού η ερωτική πράξη τελειώσει, η νύφη σηκώνεται, φτιάχνεται λίγο και
αρχίζει η μουσική και ο χορός. Όπως πάντα το χορό σέρνει η νύφη πρώτη, που
αφήνει ασυγκράτητη τη «θηλυκότητά της» να φανεί, με τσακίσματα του γοφού, φιλιά
προς τους «καλεσμένους», με πηδήματα για να κουνηθούν τα «πλούσια στήθια της»,
και με ανασηκώματα του νυφικού για να φανεί ή
«γυναικεία φύση της» .......αλλά στην πραγματικότητα αυτό που φαίνεται
να ξεχωρίζει στο εσώρουχο «της», είναι το ευμεγέθες (φυσικό ή τεχνητό) ανδρικό
μόριο. Μετά χορεύουν μπροστά ο γαμπρός, ο κουμπάρος και οι λοιποί συγγενείς.
Μετά το τέλος της τελετής και κατά τη διάρκεια του χορού μοιράζονται
στους παρευρισκόμενους «κουφέτα». Όποιος θέλει παίρνει αλλά θα εκπλαγεί όταν
διαπιστώσει ότι κάτω από την άσπρη ζάχαρη κρύβονται μαύρες «κουφετίσιες»
κακαράτζες.
Σιγά-σιγά ο θίασος αποχωρεί από την πλατεία και μένουν οι συνεορταστές
παρευρισκόμενοι που συνεχίζουν το χορό.
Κατά καιρούς πολλοί από τους ακολούθους της γαμήλιας πομπής φέρουν
διάφορα αντικείμενα-δώρα μαζί τους ή φορούν «παράξενα» ρούχα. Το 1995 μέλος της
πομπής κουβαλούσε στον ώμο του μία λεκάνη-μπιντέ. Όταν τον ρώτησα γιατί το
φέρνει μου απάντησε με αφοπλιστική ειλικρίνεια « δώρο της νύφης για να πλένει
το μ...ί της». Το 1997 κάποιος φορούσε υπερμεγέθη «μωρουδίστικη» φουφουλίτσα κρατώντας μπουκάλι με μπιμπερόν. Ο ίδιος και δυο-τρεις άλλοι εμφανίστηκαν,
πάλι το 1997, στην επόμενη φάση του Δρωμένου, στην Κηδεία, με φουφουλίτσες και
παιδικά καπελάκια. Το 1998 κάποιος είχε
μαζί του μαζί του μια νάκα-κούνια
του ώμου για βρέφη-καταπληκτικής ομορφιάς και αχρονολόγητης παλαιότητος. Όλα
αυτά τα «παιδικά» θυμίζουν τον «λικνίτην» (παιδί στο λίκνο) που «εγείρουσιν» οι
Θυιάδες στο ιερό του Απόλλωνα, κατά την Δελφική λατρεία..
Τελειώνοντας με τον ΓΑΜΟ δεν
πρέπει να παραλείψω να απευθυνθώ στους μελλοντικούς θεατές του ΔΡΩΜΕΝΟΥ ΤΗΣ
ΝΕΔΟΥΣΑΣ και να τους πω ότι πρέπει να έχουν υπόψη τους ότι « η εικονική τελετή
γάμου, πριν γίνει χαρούμενο θέαμα, αποτελούσε μαγική πράξη που απέβλεπε στην
πρόκληση γονιμικής δύναμης για την προκοπή των χωραφιών», και ότι πρέπει να
αντιμετωπίζουν το θέμα με τον ανάλογο σεβασμό».
ΚΗΔΕΙΑ
- ΑΝΑΣΤΑΣΗ
Το τελευταίο επεισόδιο του Δρώμενου της Νέδουσας είναι η ΚΗΔΕΙΑ. Η
ύπαρξη ενός νεκρού ΝΕΟΥ άνδρα είναι η βάση. Το πως πέθανε δεν εξηγείται.(Σε
άλλα μέρη της Ελλάδος όπου σε παρόμοια δρώμενα υπάρχει νεκρός, δίνεται η
εξήγηση σε προηγούμενη φάση π.χ. φόνος).
Από το σύνηθες μέρος, το σπίτι των ετοιμασιών, ξεκινά η πομπή - το ξόδι.
Μπροστά πηγαίνει ένας που κρατάει ένα ξερό κλαρί αντί για σταυρό (ξερό κλαδί =
χειμώνας-θάνατος). Αμέσως μετά έρχεται ο νεκρός μέσα στο φέρετρό του, προχειροκατασκευή
από σανίδες, σκεπασμένος με φρεσκοκομμένα λουλούδια, με το πρόσωπο ακόμη
μουντζουρωμένο όπως όλος ο θίασος. Τον μεταφέρουν μπρατσωμένοι νεαροί. Γύρω του
ο θίασος με επικεφαλής «την χήρα» (άνδρας), τον συνοδεύουν βγάζοντας
σπαραχτικές κραυγές. Όλοι είναι ντυμένοι στα μαύρα, η χήρα όμως φοράει
ιδιαίτερα ρούχα, μαύρα, του στυλ
«τουαλέτα για νυχτερινή έξοδο», συνήθως εξώπλατη. Δεν είναι σπάνιο να
βρίσκονται ανάμεσά τους και κανά δυο άτομα με παιδικές φουφουλίτσες και
μωρουδίστικα καπελάκια (ερμηνεία, δες στο κεφάλαιο ΓΑΜΟΣ).
Η συνηθισμένη κραυγή είναι το όνομα του νεκρού ειπωμένο θλιβερά και
μακρόσυρτα. Ο νεκρός της Νέδουσας λέγεται σχεδόν πάντα «Αποψώλης», παράφραση
του Αποστόλης;
Το φέρετρο τοποθετείται στη πλατεία και εκεί αρχίζει το μοιρολόι. Η
χήρα-άνδρας σπάνια μοιρολογιέται, απλώς στέκει πάνω από το νεκρό, φωνάζει
σπαραχτικά το όνομά του, συλλογιέται τη μοίρα της και τον χαιδεύει στο στήθος
και στα γεννητικά του όργανα. Το κύριο μοιρολόι το λένε τρεις-τέσσερεις ηλικιωμένες γυναίκες. Τα
λόγια του μοιρολογιού , πάνω σε πραγματικό μουσικό τόνο, θα χαρακτηρίζονταν
«άσεμνα» και «ντροπερά» από τους αστούς ψευτοηθικολόγους. Συνήθως θέμα τους
είναι τα ανθρώπινα όργανα αναπαραγωγής,
οι ερωτικές επιδόσεις του προκείμενου νεκρού, γίνεται αναφορά στη μελλοντική
σεξουαλική μοναξιά της χήρας και παινεύονται οι γυναίκες που ζουν οι άνδρες
τους. Ο θρήνος κρατάει περί τα δέκα λεπτά και μετά αρχίζουν οι παραινέσεις προς
τον νεκρό να σηκωθεί, «σήκω, σήκω» φωνάζει όλος ο θίασος. Μετά από τις θερμές
παρακλήσεις του θιάσου, ο νεκρός ανοίγει τα μάτια του και σηκώνεται. Αμέσως
μετά αρχίζει η μουσική και ο κυκλικός χορός στήνεται πάλι στη πλατεία. Πρώτη
χορεύει η χήρα και ακολουθούν οι «στενοί
συγγενείς» που τον έκλαψαν, ενώ ο αναστημένος χορεύει στο τέλος του χορού,
πάντα.
Αρχαιότατο στοιχείο και των διονυσιακών μύθων ήταν η καταδίωξη του θεού
και ο φόνος. Οι κάτοικοι των Δελφών πίστευαν ότι ο Διόνυσος πεθαίνοντας
μεταφερόταν στο ναό του Απόλλωνα. Αλλά ο θάνατός του ήταν απλώς η προυπόθεση
της αναγέννησής του την άνοιξη. Σε όλα αυτά υπόκειται προφανώς η πανάρχαια
πίστη στον «ενιαυτό δαίμονα», δηλαδή στη βλάστηση, που επίσης πεθαίνει και
ξαναγεννιέται μια φορά το χρόνο.
Χειμώνας = θάνατος ,
Άνοιξη = ανάσταση
Ο νεκρός στη Νέδουσα είναι πάντα
κάποιος ΝΕΟΣ μέχρι 40-45 ετών. Ποτέ γέρος. Ποτέ παιδί. Ποτέ γυναίκα. Διότι « ο
δαίμονας της βλάστησης φονεύεται για να
μην πεθάνει από γεροντική αδυναμία, και ανακαλείται αμέσως στη ζωή, για να
δράσει και πάλι ακμαίος».
Το φέρετρο στολίζεται με πρασινάδες και ο νεκρός καλύπτεται με άνθη. Το
στοιχείο αυτό προέρχεται από τα νεκρικά έθιμα, όπου άνθη, πράσινο και φρούτα
δίνονται στο νεκρό για το ταξίδι του στο Κάτω Κόσμο.
Στο Μοιρολόι και στο Θρήνο είναι σαφέστατο πως εστιάζεται η προσοχή,
κυρίως. «Το χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτών των «κηδειών» και των ενταφιασμών,
δεν είναι τόσο η ταφή στη γη, αλλά κυρίως ο θρήνος», γράφει ο Β. Πούχνερ
Σίγουρα μέσα από το θρήνο και το μοιρολόι αναδεικνύονται τα σπουδαία
προτερήματα μιας γυναίκας του χωριού. Η δυνατότητα να παινέψει έμμετρα το
νεκρό, η στιχουργική της δεινότητα, η μόρφωσή της και η φωνή της . Στο Δρώμενο
της Νέδουσας, οι μοιρολογίστρες σαν «θεσμοφοριάζουσες» επικαλούνται τη γονιμότητα
για τον εαυτό τους και θρηνούν τον χαμένο ερωτικό σύντροφο.
Η αισχρολογία που χρησιμοποιείται
έχει το ρόλο της. « Αισχρολογία και απεικονίσεις των γεννητικών οργάνων είναι
χαρακτηριστικά όλων των γιορτών που αποσκοπούν στη γένεση των ανθρώπων και των
καρπών» γράφει ο M. Nilsson.
ΚΑΘ ΟΛΗ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ ΔΡΩΜΕΝΟΥ Η ΑΙΣΧΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ
ΓΕΝΝΗΤΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΥ ΚΥΡΙΑΡΧΟΥΝ.
Υπάρχει όμως και μία άλλη
διάσταση στη φάση ΚΗΔΕΙΑ-ΑΝΑΣΤΑΣΗ. Ο νεκρός είναι Ο σπόρος
(αρσενικά). Ο σπόρος(φυτού)
φαινομενικά πεθαίνει. Ζει κατά βάθος. Μόλις μπει στη γη θα συμβεί η
ανάστασή του. «Γιατί οι νεκροί μοιάζουν με τους σπόρους που θάβονται επίσης στο
χώμα και προσδοκάται η επιστροφή τους στη ζωή».
Ο χορός στο τέλος είναι χαρά για το
φύτρωμα του σπόρου, την ανάσταση της φύσης και τον ερχομό της άνοιξης. Ο πρώην
νεκρός χορεύει στο τέλος για να κλείσει ο κύκλος του θανάτου και να μην υπάρξει
άλλος.
Ο θίασος σιγά-σιγά αποχωρεί από την πλατεία. Θα πάνε στο σπίτι που τους
φιλοξενούσε από το πρωί για να αλλάξουν και να πλυθούν. Μετά θα φάνε τη σουπίτσα τους και θα ετοιμαστούν για την πρώτη λειτουργία
της Σαρακοστής στην εκκλησία του χωριού.
Καταλληλότερο επίλογο από αυτόν που
υπάρχει στο βιβλίο «Ελληνικές γιορτές», του καθηγητού λαογραφίας Γεωργίου Μέγα,
δεν νομίζω ότι θα μπορούσα να βρω.
« Η παλαιά πίστη διαφαίνεται πάντοτε
κάτω από το χριστιανικό της περικάλυμμα. Και όταν όμως οι εκδηλώσεις του
θρησκευτικού και κοινωνικού βίου του λαού έχουν ως βάση παραστάσεις
πρωτογενείς, που κατάγονται από τη μακρινή αρχαιότητα, και τότε έχουμε μπροστά
μας μορφές του βίου, που διαμορφώθηκαν μέσα σ΄ ένα ιδιαίτερο κόσμο, τον αρχαίο
και μεσαιωνικό ελληνικό κόσμο, μέσω του οποίου έφτασαν ως εμάς. Η ενότητα και η
αδιάκοπη και φυσική συνέχεια του εθνικού βίου των Ελλήνων, όπως και της
γλώσσας, είναι και τότε αδιαμφισβήτητη»
ΧΡΗΣΤΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΖΕΡΙΤΗΣ
10.3.98 - 18.9.98 ΚΑΛΑΜΑΤΑ
ΒΙΒΛΙΑ
ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΘΗΚΑΝ
1.
Ελληνικές γιορτές και
έθιμα λαϊκής λατρείας Γ.Α.
Μέγας
2.
Αρχαίες ελληνικές
γιορτές
Jane Ellen Harrison
3.
Δρώμενα Θεοφανείων στη Καλά
Βρύση Δράμας
Γ. Ν. Αικατερινίδης
4.
Ευγονία και άλλα τινά
Θάνος Μούρραης-Βελούδιος
5.
Λαϊκό θέατρο στην Ελλάδα και
στα Βαλκάνια Βάλτερ
Πούχνερ
6.
Αγροτική Αποκριά
Μιράντα Τερζοπούλου
7.
Ιστορική πορεία της τοπικής
αυτοδιοίκησης Μεσσηνίας
Τάσος Αποστολόπουλος
8.
Αλαγονιακά
Αντώνιος Ν. Μασουρίδης
9.
Ο μύθος της βλάστησης των
αμπελιών
Σταυρούλα Κουράκου
10.
Νέο ορθογραφικόν και ερμηνευτικόν λεξικόν
Δ.Δημητράκου
11.
Θεωρητικές διαστάσεις στην ερμηνεία της έννοιας του «δρώμενου»
και του «λαϊκού θεάτρου» Βάλτερ Πούχνερ
12.
Το κουδούνι
Φ. Ανωγειανάκης
13.
Νέδουσα Αλαγονίας, Δρώμενο ευγονίας
Χρ. Ζερίτης
14.
Ησίοδος-άπαντα
εκδόσεις Κάκτος-Σ. Σκαρτσής
15.
Ελληνική μυθολογία
Ν. Τσιφόρος
16.
Το υνί στο γάμο Κ.
Ρωμαίος
17.
Ιστορία της αρχαίας ελληνικής θρησκείας M.P.Nilsson
18.
Ελληνική λαική θρησκεία M.P.Nilsson
19.
Διονυσιακά
Κατερίνα Κακούρη
20.
Λαϊκά δρώμενα ευετηρίας
Κατερίνα Κακούρη
21.
Ελληνική μυθολογία και τελετουργία
W. Buzkert
22.
Ιερές τελετές και αρχαία τέχνη
J.E. Harrison
23.
Η γένεση της αρχαιοελληνικής θρησκείας
J.E. Harrison
24.
Η δημιουργία των θεών
J.E. Harrison
25.
Γιορτές και δρώμενα στο νομό Δράμας Γεωρ. Ν. Αικατερινίδης
26.
Ελληνικά μυστήρια
W.Otto-W.Wili
27.
Απαρχές (λατρευτικές και ευετηρίας) στη νεοελληνική εθιμολογία Γεωργ.Ν. Αικατερινίδης
28.
Παραδοσιακός υλικός βίος του Ελληνικού λαού
Ημελλος-Πολυμέρου-Καμηλάκη
29.
Η μυκηναϊκή προέλευση της
ελληνικής μυθολογίας M.P. Nilsson
30.
Όμηρος και Μυκήνες M.P. Nilsson
31.
Θρησκεία και μαγεία εξ απόψεως θρησκειολογικής Δ. Δακουράς
32.
Θάνατος-Ανάσταση
Κατερίνα Κακούρη
33.
Θρακικά δρώμενα στην ύστατη ώρα
Κατερίνα Κακούρη
34.
Λαογραφία-Λαϊκή Λατρεία-Μέρος Β.Η. Μαγεία Κων.
Τσαγγάλας
35. Το Άσεμνο-Ανίερο-Υβριστικό στο Ελληνικό Δημοτικό
Τραγούδι Μαρία Μιχαήλ-Δέδε
36. Τα αδιάντροπα -Λεσβιακά Λαογραφικά-
Βαγγέλης Καραγιάννης
37.
Προαισθητικές μορφές θεάτρου
Κατερίνα Κακούρη
38. Ελληνική Λαογραφία-ήθη και έθιμα-
Μιχάλης Μερακλής
39.
Λαογραφικά ζητήματα
Μιχάλης Μερακλής
.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου