ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ ΚΑΘΑΡΑΣ ΔΕΥΤΕΡΑΣ ΔΡΩΜΕΝΟ ΕΥΕΤΗΡΙΑΣ

ΝΕΔΟΥΣΑ  ΑΛΑΓΟΝΙΑΣ  ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ

photo: Mirto Fifa, Δρώμενο Ευετηρίας, Νέδουσα Μεσσηνίας, 2010

         Το Καρναβάλι στη Νέδουσα Μεσσηνίας γίνεται κάθε χρόνο την Καθαρά Δευτέρα. Πρόκειται για ένα αυθεντικό αγροτικό Δρώμενο Ευετηρίας, παρεμφερές με αυτά που τελούνται κάθε χρόνο την ίδια περίοδο και στη Β. Ελλάδα. Στη Νέδουσα συναντάται στην πιο πλήρη μορφή και εκατοντάδες λάτρεις του παραδοσιακού μας πολιτισμού συνωστίζονται τα τελευταία χρόνια, μετά την δημοσιοποίησή του, στη μικρή πλατεία του χωριού για να πάρουν μέρος στις πρωτόγονες ιεροπραξίες.

         Ο καθηγητής της Λαογραφίας κ. Μιχάλης Μερακλής πρώτος βεβαίωσε την σπουδαιότητά του, σημειώνοντας ότι «αναμφισβήτητα συνεχίζει μια μακρότατη παράδοση». Το Αγροτικό Καρναβάλι της Νέδουσας είναι ένα είδος «λαϊκού θεάτρου» και αποτελείται από μια σειρά πράξεων, τις οποίες «πράττει» ένας όμιλος μεταμφιεσμένων, και έχει πρωταρχικό σκοπό την εξασφάλιση της ευετηρίας (καλοχρονιάς) και της γονιμότητας. Δεν οργανώνεται από τους «άρχοντες» για να προσφερθεί στο «λαό», αλλά «αυτοσχεδιάζεται» από τον «θίασο» και προσφέρεται στην κοιτίδα, στο χωριό, και στους ανθρώπους του. Γιατί όπως πιστεύουν «αν δεν γίνει μια χρονιά το καρναβάλι θα ΄ναι κακό για το χωριό».

         Χαρακτηριστικά μέρη του Δρωμένου, που το κάνουν μοναδικό σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο, είναι τα εξής :

         Οι  πρωτόγονες Μεταμφιέσεις, για τις οποίες γενικά πιστεύεται ότι ο αρχικός σκοπός τους ήταν να προχωρήσει η βλάστηση και η καρποφορία. Θεωρείται σίγουρο ότι η αρχική χρήση της μάσκας, καθώς και η λοιπή μεταμφίεση, πρέπει να σχετίζεται με τη λατρεία των προγόνων, όπως αυτή εκδηλώθηκε στη νεολιθική εποχή και όπως διαπιστώθηκε η ύπαρξή της στη ζωή των αρχέγονων λαών. Οι αρχέγονοι λαοί ζούσαν το θαύμα της ανανέωσης της ζωής, και ο σπόρος που ρίχνεται στη γη και στη συνέχεια βλαστάνει, είναι ένα συγκλονιστικό βίωμα, που απετέλεσε κεντρικό θέμα θρησκειών και φιλοσοφιών, αφού πρώτα επηρέασε τη σκέψη και τη ζωή του ανθρώπου. Κάτι παρόμοιο με το φαινόμενο αυτό φαντάστηκαν ότι θα συνέβαινε και με τους πεθαμένους προγόνους και αυτούς ακριβώς παρίσταναν οι μεταμφιεσμένοι, προσδοκώντας την εύνοια, την προστασία τους και τη βοήθειά τους.

       Το ομαδικό Μουντζούρωμα, των μελών του θιάσου αλλά και των παρευρισκομένων, από καπνιά φούρνου, σαν αντιβασκανικό αφού διώχνει μακριά το «κακό μάτι». Όμως η ισοπέδωση των τάξεων τις μέρες της Αποκριάς απαιτεί ισότητα σε όλα. Όλοι όμορφοι ή άσχημοι πρέπει να αποκτήσουν «κοινό πρόσωπο». Ή μουντζούρα «κρύβει» το άτομο και του δίνει την ελευθερία να εκφραστεί στο πνεύμα των ημερών.

        Ο Αγερμός, όπου ένας όμιλος ανθρώπων γυρίζει από σπίτι σε σπίτι σε όλο το χωριό και πραγματοποιεί έτσι, συμβολικά, μια κυκλική πομπή, αφού, όπως πιστεύεται ο κύκλος έχει προστατευτική σημασία. Επισκέπτεται όσα σπίτια του χωριού κατοικούνται, ανταλλάσσονται ευχές και τραγούδια με τους νοικοκυραίους και αυτοί τους δίνουν σαν ανταμοιβή διάφορα φαγώσιμα της ημέρας. Ακολούθως όλοι θα καθίσουν στην πλατεία και θα φάνε αυτά που μάζεψαν. Στο κοινό τραπέζι κάθονται και όλοι όσοι παρευρίσκονται. Το κοινό τραπέζι συνδέει με ιερούς δεσμούς όσους συμμετέχουν σε αυτό. Η πρόσκληση σε γεύμα σημαίνει πρόσκληση σε ειρήνη και προστασία.  

         Ο χορός των Τράγων, όπου οι τράγοι είναι μέλη του «θιάσου» που μεταμφιέζονται φορώντας παλιά τρίχινα ρούχα, τεράστια κέρατα και κρεμώντας δεκάδες κουδούνια πάνω τους. Επιδίδονται σε εικονικά παλέματα με σκοπό να παραστήσουν τα ζώα εκείνα που ο ερχομός της άνοιξης  τους προκαλεί ασυγκράτητη χαρά και όρεξη για γονιμοποίηση. Οι αυτοσχέδιες μάσκες από το χώρο του ζωικού βασιλείου, αποτελούν συνήθεια γνωστή σε αρχαίους και νεότερους λαούς, κάθε πολιτιστικής βαθμίδας. Αφετηρία αποτελεί η δοξασία ότι αυτός που ντύνεται με δέρμα ζώου ή φορεί προσωπίδα, όσο διαρκεί η μεταμφίεση, ενσαρκώνει εκείνο που εικονίζει και έχει τη δύναμη και τις ιδιότητές του. Βασικό ρόλο παίζουν και τα ΚΟΥΔΟΥΝΙΑ τα οποία στους Τράγους της Νέδουσας χρησιμοποιούνται με αποτρεπτική ιδιότητα. Με τη μαγική  δηλαδή δύναμη του ήχου τους προστατεύουν το χώρο από τα «κακά πνεύματα» που εμποδίζουν τη βλάστηση να πλησιάσουν.

         Η Αροτρίοση που ακολουθεί είναι ίσως η κατανυκτικότερη στιγμή της ημέρας. Ενώ το νταούλι σκορπίζει διεγερτικούς ήχους, ο «ζευγολάτης», οδηγώντας δύο ζεγμένα  «βόδια», ένα αρσενικό και ένα θηλυκό, εισέρχεται στην πλατεία και «οργώνει» τρεις φορές κυκλικά, αντίθετα από τη φορά των δεικτών του ρολογιού, ενώ ο «θίασος» σπέρνει με πολλών ειδών σπόρους, σκάβει και σκεπάζει, σα να πρόκειται για πραγματικό όργωμα και σπορά, αφού η σοβαρότητα της πράξης δεν αφήνει περιθώρια για γέλια, παρά μόνο για συνειδητούς συνειρμούς για το πόση αξία μπορεί να έχουν σήμερα αυτές οι πράξεις. Και όμως και ο πιο αμύητος μπορεί να καταλάβει, βλέποντας το σεβασμό με τον οποίο γίνεται το εικονικό όργωμα, ότι αροτρίοση και σπορά εξακολουθούν να αντιπροσωπεύουν βασικά έργα βιοπορισμού, γι’ αυτό τα έργα του κύκλου αυτού, καθώς και τα εργαλεία του, καλύφθηκαν προαιώνια με το πέπλο του θρύλου και της ιερότητας.

        Ο Γάμος, κανονικός στην πομπή, προκαλεί άφθονο γέλιο με το εντυπωσιακό τέλος όπου «γαμπρός και νύφη» ερωτεύονται κατάχαμα στο «τρεις φορές οργωμένο χώμα». Για να θυμηθούμε την περιγραφή παρόμοιας πράξης από τον Ησίοδο (Θεογονία στίχοι 969-971) 2.700 χρόνια πριν :

          H Δήμητρα τον Πλούτο γέννησε η θεικότατη θεά

          με τον ήρωα Ιάσιο σμίγοντας στη γλυκιά αγάπη

          πάνω σε τρισαλέτριστο χωράφι.             

 Πρόκειται για τη μυθική μεταμόρφωση μιας γνωστής τελετουργίας, που με την ανθρώπινη αναπαραγωγή προσπαθεί να τονώσει αναλογικά τη γονιμότητα των αγρών.

         Θα ακολουθήσει ο Φόνος του Γαμπρού, η Κηδεία, ο Θρήνος και η Ανάσταση. Ένας νέος που φονεύεται, «για να μην πεθάνει από γεροντική αδυναμία», κηδεύεται και τον θρηνούν με «μοιρολόγια», ανακαλείται στη ζωή και «ανασταίνεται για να δράσει και πάλι ακμαίος», με προφανέστατους συμβολισμούς την Ανάσταση της Φύσης, Άνοιξη-Ζωή, μετά από τον Χειμώνα-Θάνατο.

         Τα ιδιαίτερα στοιχεία του είναι : ότι οι επισκέπτες ΔΕΝ θεωρούνται θεατές αλλά συνεορταστές που συμμετέχουν, τα φαλλικά σύμβολα  που έχουν σημαντικό ρόλο, η αισχρολογία και απεικονίσεις γεννητικών οργάνων καθ’ όλη τη διάρκεια του Δρωμένου, οι χωριάτικες μεταμφιέσεις και η έντονη παρουσία των αρχαιοελληνικών μουσικών οργάνων  του νταουλιού και της φλογέρας.

         Ο ομότιμος καθηγητής Λαογραφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και πρόεδρος της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, κ. Μερακλής, τελείωσε ως εξής την ομιλία του στο Πνευματικό Κέντρο Καλαμάτας, στις 17 Φεβρουαρίου 2001: «Η αστική, ηθικιστική σεμνοτυφία, είναι πολύ νεότερη, πολύ λιγότερο παραδοσιακή, από την αρχαία τελετουργική βωμολοχία. Χρειάζεται το σεβασμό μας. Ας μην αφανίζουμε τις σελίδες εκείνες όταν κάποιοι θέλουν με σοβαρότητα και ευλάβεια προς την παράδοση να καταγράψουν, όπως ο αρχαιολόγος καταθέτει τα των ανασκαφών του, τα πορίσματα και τα ευρήματα των ανάλογων ζητήσεών τους. Και, αν δεν απατώμαι, μπορεί να ισχύει αυτό που είπα σε μια ευγενική δημοσιογράφο, ότι το Δρώμενο της Νέδουσας, η ανακάλυψη κατά κάποιο τρόπο του δρωμένου αυτού, ισοδυναμεί με ένα σημαντικό αρχαιολογικό εύρημα. Λοιπόν ας αφήσουμε ελεύθερους εκείνους που θέλουν να το περιγράφουν, να το μελετούν, να το τελούν χωρίς να ασκούμε λογοκρισία. Υπάρχει το αισχρό της καθημερινότητας που όλους μας αηδιάζει. Και υπάρχει το αισχρό της παράδοσης που πρέπει να σεβόμαστε.»

         Ο δρ Λαογραφίας, τ. Διευθυντής Ερευνών του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, κ. Γ. Αικατερινίδης, σ’ ένα σημείωμά του γράφει σχετικά με την αξία του Δρωμένου : «Μέσα από την ημερίδα αυτή (του 2001) φάνηκε η αξία του εθίμου της Νέδουσας και η μεγάλη σημασία του για τη μελέτη των δρωμένων του ελληνικού χώρου, αφού μέχρι τότε τα επιμέρους μοτίβα του Καρναβαλιού αυτού ήταν γνωστά κυρίως από τη Βόρειο Ελλάδα και ιδιαίτερα από τον Θρακικό χώρο, ο οποίος θεωρείται ως ο κατεξοχήν θεματοφύλακας για πολλές εθιμικές εκδηλώσεις, απ’ αυτές που χαρακτηρίζονται ως διονυσιακές. Ενδεικτική για τη σημασία του δρωμένου της Νέδουσας είναι και η φράση του κ. Μερακλή ότι αυτό ισοδυναμεί με ένα σημαντικό αρχαιολογικό εύρημα.

         Με το Καρναβάλι της Νέδουσας  διευρύνεται  και πλουτίζεται ο οικείος χάρτης των δρωμένων, που μπορεί να οδηγήσει σε ερμηνείες των συναφών εκδηλώσεων, οι οποίες συμπληρώνουν τις ήδη γνωστές ή και που μπορούν να αναθεωρήσουν τις μέχρι σήμερα κρατούσες, όσον αφορά π.χ. την αρχική καταγωγή και την εν συνεχεία διάδοσή τους στον ελληνικό ιστορικό χώρο.»

       Οι επισκέπτες στη Νέδουσα θα φάνε δωρεάν τα προσφερόμενα από τον πολιτιστικό σύλλογο σαρακοστιανά είδη, θα γευθούν το μοναδικό κρασί της ποικιλίας «κουτσαβίτικο», θα εκστασιαστούν μαζί με το «θίασο» συμμετέχοντας σε πρωτόγονες τελετουργίες και θα εντυπωσιαστούν από το πανέμορφο χωριό και τη γύρω φύση του.

         Κοινότητες όπως η Νέδουσα, που συντηρούν την πολιτιστική μας κληρονομιά, δεν πρόκειται να χαθούν, αφού υπάρχει ο συνδετικός κρίκος που συνδέει  παρελθόν-παρόν-μέλλον και που στην προκειμένη περίπτωση είναι ένα Δρώμενο, του οποίου η καταγωγή χάνεται στα βάθη των αιώνων, το οποίο σήμερα το λένε απλά ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ ΤΗΣ ΝΕΔΟΥΣΑΣ.-

Για το Κέντρο Λαογραφικών Μελετών Καλαμάτας

Χρήστος  Ν. Ζερίτης

Νέδουσα , Αλαγονίας, Μεσσηνίας